فولكلور و فولكلور توپلاماق اوزه‌رینده / حسین محمدخانی عسگر علیایی
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
آشاغی دا گلن یازی میل موغان وئبلاگیندان گوتورولوب دور. یازی نین اصلی قایناغی بئله دیر:
قایناق: فولكلور توپلاما قیلاووزو، حسین محمد خانی عسگر علیایی، تهران 1384، 168 صفحه.
1-1 فولكلور ندیر؟
بیرینجی دؤنه اولاراق، میلادی تاریخی ایله 1885-جی ایلده آوروپادا «آمبروئیس مورتون Ambroise Morton» اسكی مدنییت اثرلری و خالق ادبییاتینی «Folk – خالق»- «Lor – بیلیم» (فولكلور) «خالق بیلیمی» آدلاندیردی. اوّلجه لاتین دیللی اؤلكه‌لرده بو سؤز ایله راضیلاشمایاراق، باشقا سؤزجوك‌لر یارادیب ایره‌لی سوردولر، لاكین نهایت‌ده همین فولكلور عبارتی‌نین داها اویغون اولدوغونو تصدیق ائدیب، اونو، باشقا تؤرَو (مشتقّ)لری ایله اؤز دیل‌لرینه كئچیردیلر.
سؤزو گئدن بو تئرمینی «ائل بیلیمی، عوموم خالق بیلیمی، عامیانه بیلگی‌لر، عوموم خالق موعاریفی» و یا باشقا جور یوزساق دا، بونو یاخشی بیلیرك كی، خالقین دوشونجه، تخیّول و یارادیجیلیق قووّه‌سی‌نین گؤرونوشو، ایچَریسی‌نین سسی، كئچمیشی و ایندیسینی اولدوغو كیمی گؤستَرن آری-دورو آیناسی، مدنییت اوزره چالیشان‌لاری‌نین یاراتدیق‌لاری و یاراداجاق‌لاری اثرلرین داد-دوزو، اونون فولكلورودور.
آچیق سؤز بو كی، بیر خالقین حیات بویو ایناندیغی، تاپیندیغی (پرستش ائتدیگی) سئوگی و محبت بسله‌دیگی، چكیندیگی، آرزولادیغی شئی‌لر و مؤوقئعییت‌لری، اونون یارادیجیلیغی، باجاریغی، عئلمی-تئكنیكی تجروبه‌لری، الده ائتدیگی ناییلییت‌لر، طبیعی و غئیر طبیعی قووّه‌لره ظفر چالدیغی، باشقا خالق لارا بوراخدیغی ائتگی‌لر، دانیشدیغی دیل و دیلین لهجه‌لری، یاراتدیغی و یئتیشدیردیگی عادت-عنعنه‌لر، باشقا خالق‌لارلا داورانیشی، اونون گئییم‌لری، معیشت‌ده فایدالادیغی اشیاءلار، قایناق‌لار، یاشادیغی یئرلر، ائولر، اوبالار، كنلر، شهَرلر و بو كیمی شئی‌لری یالنیز اونون فولكلوروندان اؤیرنمك مومكون‌دور؛ بونا گؤره‌كی، فولكلورون چئشیتلی قول‌لاری خالقین یارادیجی و ایستئعدادلی آدام‌لاری‌نین واسیطه‌سی ایله لاریم اولان شراییط‌ده یاراناراق، خالقا وئریلیر. خالق ایسه چئشیتلی دؤنم‌لرده اونو سیناییر، ایشله‌دیر ایمتحان و تجروبه سوزگجیندن كئچیریر، ساخلامالی اولانی ساخلاییب ائل مالینا چئویریر؛ یعنی هامی‌نین قبول اولونوب ایشلندیكجه هامی‌نین یادداشینا كئچیر و خالقین حیاتیندا بیر ائتگیلی عونصور كیمی یاشایابیلیر. خالق یاشادیقجا اونون حیاتیندا لازیم اولان بیر وسیله كیمی ده یاشامینا داوام ائدیر.
بونا گؤره ده بیر خالقین سوسیال حیاتینی تامامیله اؤیرنمك اوچون اونون تاریخیندن علاوه، یاشادانی و یاشاتدیغی فولكلورونا موراجیعه ائتمك داها ال‌وئریشلی و مقصده اویغوندور. چونكی فولكلور اولدوغو كیمی قالیر، یا خاقین عادی حیاتی ایله یاناشی و اونا اویغون گلیشیرسه، تاریخ اولدوغو كیمی یوخ، ایسته‌نیلدیگی كیمی یازیلیر. تاریخی یازان‌لار، اونو اولدوغو كیمی یازارلار سا، زامان سوره‌سینده اونو اوخویان‌لار و یئنی‌دن یازان‌لار، اؤز فیكیرلرینی اونا علاوه ائده‌رك، بئیین‌لرینه باتمایان‌لاری و یا سئومه دیك‌لری شئی‌لری اوندان آییریب ایتیریرلر.
تاریخ ده خالقین حیاتیندا دئییل، كیتاب‌لاریندا اولدوغو اوچون، اولدوقجا ایراده‌سیزدیر. نتیجه‌ده سالدیری‌لار قارشیسیندااؤزونو مودافیعه ائده‌بیلمیر، یئرسیز آرتیریلانی و گوجله آیریلانی ـ ساخلاماق‌دا عاجیز قالیر. حال‌بوكی، فولكلور خالقین گونده‌لیك یاشاییشیندا اولدوغونون اوجوندان نه یئرسیزجه‌سینه اونا قوشولان‌لاری ساخلاییر، نه‌ده گوج ایله اوندان آیریلیب آتیلان‌لاری ایتیریر. نتیجه‌ده ایدّیعا ائتمك اولور كی، هر خالقین فولكلورو، او خالقین كیملیگینی عكس ائتدیرن ان اؤنملی و اینانیلان بیر قایناقدیر.
اوزاق-اوزاق یئرلردا یاشایان خالق‌لارین فولكلورونو آراشدیردیق‌دا، بعضاً ائله شئی‌لره توش گلیریك كی، اوخاق لارین وختیلا واحید بیر خالق اولاراق سونرا بللی اولان و بعضاً ده بلیرمه‌ین (بللی اولمایان) سبب‌لره گؤره آیریلدیق‌لارینا آرخایین اولوروق.
خالقین پسیخولوگیا (روانشناسی) و سوسیولوگیا (جامعه‌شناسی)سی ایله سیخ باغلی اولان فولكلور، خالقی كئچمیشی ایله ده باغلاییر. اوندا اولان چوخلو تئرمین‌لرله، حتّا موعاصیر دؤورده ده جوغرافی شوناس‌لار، آرخئولوق‌لار، تاریخچی‌لر، حكیم‌لر، طبیعت‌له باغلی چوخلو آختاریش آپاران عالیم‌لرین الیندن یاپیشیر، اونلارین گله‌جگه دوغرو یول‌لارینا نور ساچیر.
مدنییت سالدیری(تجاووز)لارینا معروض قالان بیر خاقین فولكلورو، اونو آسیمیله ائدن‌لرین (اؤزلویوندن چیخاریب باشقاسی ایله بیرلشدیرن‌لرین) یولونو تامامیله باغلایابیلمیرسه، گوج‌لرینی آزالدیر اونلاری مقصده چاتینجا یورور، یوباندیریر.
1-2 فولكلورو توپلاماق و اؤیرنمك‌دن مقصد نه‌دیر؟
اؤنجه ایشاره ائدیلن كیمی فولكلور خالقین كئچمیشی‌نین آیناسی، وارلیق و هوییّتی‌نین سندی، اولو بابالاردان قالمیش میلّی-معنوی ثیروتی‌دیر.
فولكلور توپلاما ایشی یالنیز بیزده دئییل، بلكه دونیانین چوخ قاباقجیل میلّت‌لری ده بو ایش‌لره تشبّوث گؤسترمیش‌لر. كئچن عصرده آوروپالی‌لار، میلّی-معنوی ثروت‌لری سایدیق‌لاری فولكلورو، صنعتین تكَرلری آلتیندا ازیلمك‌ده گؤردوكده، اونو یاراداجاق‌لاری ادبییات-اینجه‌صنعتین داد-دوزو و چوخلو عئلم‌لرین مایاسی كیمی دیَرلندیریب، نتیجه‌ده توپلاییب ساخلاماسینا جان آتدی‌لار؛ بئله كی «ایرلند» كیمی كیچیك بیر اؤلكه‌ده، اوزه‌ریندن فولكلور نومونه‌لری توپلانان و قلمه آلینان كاغیذ‌لارین آغیرلیغی آلتمیش خالوارا چاتدی.
بیزده فولكلور توپلاما ایشی كئجیكیب‌دیرسه، یعنی منییت دوشمن‌لری‌نین تبلیغاتی و اوزوموزون ده بعضاً تنبل‌لیك، بعضاً بیلمه‌دیگیمیز بلكه‌ده دوشمن‌لره ایناندیغیمیزین اوجوندان، مین‌لرجه تئرمین، آتالار سؤزو، حئكمت، درین و فلسفی دوشونجه‌لر داشییان باشقا عیبارت‌لر و ساییره‌نی ایتیرمیشیك‌سه، «زییانین یاریسیندان قاییتماق قازانج‌دیر».- دئیه، قالان فولكلور نمونه‌لریمیزی توپلامالی‌ییق.
فولكلورو تامامیله و یا قیسماً ایتیرنده، آتا-آنالاردان قالمیش زنگین تجروبه‌لر، بیلیك‌لر، بیر سؤزله حیات بویو گرگیمیز اولاجاق چوخلو مادّی-معنوی ملزوماتی ایتیریریك.
1-میثال اولاراق، آتالار سؤزو و میثال‌لار، عصیرلر بویو خالقین تجروبه سوزگجیندن كئچمیش، همیشه خالقا یول گوسترمیش، اونون یولوندا مانیعه‌لری قالدیرمیش سؤز خزینه‌میزین بیر قولودور. كلاسیك و چاغداش ادبییاتیمیزین گؤزل‌لیگی داها چوخ آتالار سوزو، مثل‌لر، و حكمت‌لره باغلی دیر. بئله بیر دیَرلی ثیروتی ایتیرنده و یا اوندان اوزاقلاشاندا، یاراداجاغیمیز شئعریمیز و ادبیاتیمیزدا لازیم اولان اینجه‌لیك‌لر، گوزل‌لیك‌لری یارادابیلمه‌یه‌جه‌ییك، هابئله الیمیزده اولان شئعریمیزده، ادبییاتیمیزدا چوخ دویون‌لر و چتینلیك‌لرین آچاری اولان یعنی اونلاری باشادوشمك و منیمسه‌مك وسیله‌سی ساییلان درین مضمونلو آتالار سؤزو و مثل‌لری ایتیرمك‌له چوخ آغیر و یئری دولمایان زییانا دوشه‌جه‌ییك.
2-داییم اینكیشاف‌دا اولان دیلیمیزده، كئتدیكجه موعیّن سبب‌لره گؤره آرخاییك‌لشن (كؤهنه‌لن، آرخیوه گئتمه‌لی اولان) كلمه‌لر و سوزجوك‌لرین یئرینی دولدورماغا، هابئله تزه مئیدانا گلن شئی‌لره آد قویماق و ساییره اوچون دیلین چئشیتلی لهجه‌لری و خالقین اغیزلاریندا اولان اویغون تئرمین‌لر و سوزجوك‌لری یالنیز فولكلور واسیطه‌سیله تاپماق و اونلاردان فایدالانماق اولار.
3-دیلین قیرامئرینی تكمیل‌لشدیرمك اوچون ان ال‌وئریشلی یول، دیلین چئشیتلی بولگه‌لرده اولان دانیشیق شیوه‌لری دیر كی، او دا فولكلورو توپلاماق یولو ایله داها دا اسان اله گلر.
4-عادت عنعنه‌لری ساخلاماق، كئچمیشیمیزی عئلمی شكیلده اؤیرنمك ایسته‌ین جامیعه‌شوناس‌لار و روان‌شوناس‌لارا یاردیم ائدیر، حیاتیمیز اوزره تییاتیر، فیلیمنامه، نوماییشنامه یازان و ساییره‌نین الیندن توتور.
5-ادبی دیل، هابئله دانیشیق دیلینی گؤزل‌لشدیرن، زنگین‌لشدیرن اونون لئكسیاسی* و تاریخ بویو گلیشمیش ایصطیلاح‌لاری‌دیر كی، اونلارین دا هامیسی‌نین یاشامی فولكلورون یاشامینا باغلی‌دیر.
6- چوخ قدیم دؤورلردن خالقین (سیناغیندان كئچمیش) طبابت و موعالیجه یول‌لاری، فولكلور واسیطه‌سیله الیمیزه گلیر.
7- ایقتیصادی و معیشت ساحه‌سینده ایسه خالقین چئشیتلی ساحه‌لرده ایشلتدیگی و اوغورلو اولموش تجروبه‌لرینی فولكلوردا گؤرمك اولور.
8- خالقین سییاسی-حماسی مئیدان‌لاردا نئجه چیخیش ائتدیگینی و همین آنلاردان نئجه باشی اوجا چیخدیغی‌نین دا اؤنملی صحنه‌لرینی فولكلوردا تاپماق اولار و ...
9- هر خلقین هؤوییّتی‌نین لاپ اؤنملی گؤرونوشو (تظاهورو، سیماسی)، اونون دیلی و فولكلورودور. بیر خالق بونلاری ایتیرمك‌له، تاریخ ده ایتیب-باتار؛ ساخلاماقلا دا اؤز حیاتینی ساخلایا‌بیلر.
10- بیر كند و یا بؤلگه‌نین توپلانمیش فولكلورو، او كند و بؤلگه‌نین تاریخ‌له یاشایاجاغینی تضمین ائدیر؛ یعنی او بؤلگه‌نین خالقی دییشیلسه‌ده، كئچمیش‌ده‌كی خالقی‌نین معنوی حیاتی او یئرین آدی ایله بیرگه داوام ائده‌جك‌دیر.
بئله‌لیك‌له فولكلوروموزو قوروماق، اؤیرنمك و ساخلاماغی‌نین نه قدَر اؤنملی اولدوغو بیرآز آنلاشیلیر. آرزو ائدیریك، خالقیمیز، بو زنگین میلّی-معنوی ثیروتیمیزی قورویوب ساخلاماق‌دا وار گوجو ایله چالیشالار.
-------------------------------
*لئكسیا: عالی مكتب ده هر هانسی بیر فنّین پروفئسورو و یا موعللّیمی طرفیندن شفاهی شرحی. موحاضیره.
لئكسیكا: هر هانسی بیر دیل‌ده و یا لهجه‌ده ایشله‌دیلن سؤزلرین مجموع‌سو.
منجه لئكسیكا اولمالی دیر.
سون یازیلار
