تاپماجا‌لار (تاپ- تاپباجه‌لر) / علی محمد خلفی زنگیر
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
آزربایجانین آیری بؤلگه‌لری كیمی، تاپماجا‌لار موغانین شیفاهی خالق ادبیاتی‌نین بیر پارچاسی ساییلیر. پاییزین اوزون گئجه‌لرینده، قوجا بابانین ناغیل‌لاری بیتیب، حیات باغچاسی‌نین نازلی و سئویم‌لی گول‌لری قوجا آنانین نازلاما و لایلاسی ایله یوخویا گئدن چاغ‌لار، قیشین سویوق گئجه‌لرینده، سازاغین اؤز ایسته‌دیگی غملی هاوا‌لارینی چالان چاغ‌لار، آتا بابا‌لاریمیزین حئكمت‌لی و درین آنلام‌لی سؤزلری ایله یاناشی تاپماجا‌لار دا دئییلیر؛
-حاجی‌لر حاجه گئدر، عهد ائلر گئجه گئدر، بی یومورتدانون ایچینده، اللی‌مین جوجه گئدر.
-گلئی‌دیم بَت‌دن، های ویردی كت‌دن، اوووردی سوموی‌دن، ساققا‌لی اَت‌دن.
-دایه‌نیب‌دو دایاغ‌سیز، بویه‌نیب‌دو بویاغ‌سیز.
بعضاً بیر شئعیر كیمی، بعضاً ده بیر تیكه سؤزله تاپماجا سوروشولور. اما نه ایسه، آتا‌لارین درین و آنلام‌لی باخیش‌لاری، زنگین و حئكمت‌له دولو دوشونجه‌لری، سوروشولان تاپماجا‌لاردا اؤزونو گؤسته‌ره‌رك اونونلا داشینیر.
تاپماجادا بیر نوع سیر اولور. اونو دوشونن اوشاق چوخ زكا‌لی و هوش‌لو گؤرونور. آتا-آنا بئله اوشاق‌لارین بویون اوخشاماقلا اونو، حیات و یاشامین دا سیرلارینی جلد باخیشلا دوشونمه‌گه یؤنَلدیر. بیرده تاپماجا دا گیزله‌نن سؤزون اؤزل‌لیك‌لری دیله گلدیگی اوچون ائشیدن شخص بیر سیرا معلومات اؤیرنمیش اولور.
" تاپماجا‌لار موختلیف اشیا، حادثه و مفهوم حاقیندا یارانیر، بون‌لارین بیر ایكی علامتی دولایی یوللا سؤیله‌نیلیر. باشقا جهت‌لری ایسه گیزلی ساخلانیلیر و مخاطب‌دن اونون جاوابی ایسته‌نیلیر.
تاپماجا‌لارین منشأیی اینسان‌لارین آنیمیستیك(هر شئیی جانلی سانماق) دونیا گؤروشونه قاییدیر. بئله كی، قدیم اینسان‌لار بوتون طبیعی قوه‌لری جانلی بیلمیش‌لر و اونا گؤره ده قورخارمیش‌لار بعضی شئی‌لرین آدین آپارینجا بوتون حیوان‌لار و طبیعی قوه‌لر اونو ائشیدسین و بیلسین. اونا گؤره شئی‌لرین آدینی دولایی صورتده و رمز كیمی چكمیش‌لر.
بیزیم یئرلرده ایندی ده قوردا "كافیر" و جین‌لره و آل آروادینا "الله نهلت ائلمیش" دئییرلر. اینانیرلار بون‌لارین آدلاری چكیلسه، زیان‌لیق تؤره‌درلر.
بوگون تاپماجا‌لار داها چوخ اَیلنجه اولا‌راق ایشله‌نیر. بیرده اوشاق‌لاری و جاوان‌لاری دوشونمگه وادار ائدیر. اونلارین بیلیگینی، زكاسینی، تجروبه‌سینی یوخلاییر." (تورك خلق ادبیاتی/لیرزا سررافی)
"تاپماجا یادداشین هر بیر فرد طرفین‌دن منیمسه‌دیلمه‌سی‌نین و باش‌لیجاسی، بو منیمسه‌نیلمه اوزه‌رینده نظارتین حیاتا كئچیریلمه‌سی‌نین ان اوغورلو اصولو ایدی. تاپماجانین فونكسیونال (بیر شئیین قورولوشون‌دان دئییل فعالیت‌یندن آسیلی اولان) ماهیتی ده محض بو اصولا ائحتیوا اولونور. بئله كی، ائتنوسون كوللئكتیو بیرلیگی كوللئكتیوین گله‌جك عضو‌لرینه تاپماجا واسطه‌سیله هم اؤتورولور، هم ده بو اؤتورولمه اوزه‌رینده نظارت ائدیلیردی. تاپماجا‌لاردا كوسمولوژی چاغین ائتنوسونون احاته ائتمه‌دیگی دونیا ساحه‌سی قالمیر."(1. س29)
گؤرونور كی، تاپماجا دا فولكلورون باشقا عنصرلاری كیمی منسوب اولدوغو میللتین اؤزل‌لیك‌لرینی اؤز ایچینده داشیماقدا‌دیر. اونا گؤره موغاندا اولان تاپماجا‌لاری توپلاماقلا بو ماهیتین قورونوب ساخلانیلماسی لازیم گؤرونور.
گئرمی و اطراف‌دا ایشله‌نن تاپماجالاردان بیر نئچه نمونه:
-آغاج باشینده داری قویی‌سی: اینجیل ()
-آغاجه چیخدیم آدامنان، بی نلبكی بادامنان، نه دیلی وار نه آغزی، سؤز دانیشئی آدامنان: كیتاب ()
-آغامون بی دونی وار قاتداماغ اولماز. ایچی دولو اشرفیدو، جوتده‌مگ اولماز: گؤی ()
-آغزین آچر، زهر ساچر، اونی گؤرن گئری قاچر: ...؟ ()
-آهانی آی آهانی، گزر جومله جاهانی، دره‌لرده اؤلدوردوم، نه اَتی وار نه قانی: كولَگ ()
-آخشم باخدیم چوخئی‌دی، سحر باخدیم یوخئی‌دی: اولدوز ()
-آخشم اولار، اؤلو قیچین اوزادار: كیلیت ()
-آققوشوم جیغ-جیغ ائیلر، یئری پالچیغلیغ ائیلر، حسن بگیم گلنده، حوسئن بگ آجیغ ائیلر: گرموج-مئه ()
-آققوشوم هاردان گلئی‌سن- قان مملكتیننن، قانون نیه یوخدو- آللهون حئكمتیننن: سوت ()
-آلچاغ دامنان قار یاغار: اون الگی ()
-آلچاغ تپه، چیچی سپه: الگ ()
-آلتی چپر، اوستی چپر، ایچینده آت چاپیلار: گؤز ()
-آلتی داشدو داش دؤگو، اوستی داشدو داش دؤگو، مال-قویین كیمی اوتدار، اولارا یولداش دؤگو: باغا ()
-آلتی قویین اوستی كئچی، باشی فیندیخ قویروغی قیچی: قررنقوج ()
-آلتی سودو، اوستی اوت: قلیَن ()
-آشاغا گلئی ایشی وار، یوخاری گئدئی یوكی وار: قاشوغ ()
-آتدان بؤیوگ، ایتدن بالاجه: یهر ()
-آتدیم آتانا، دَیدی كوتانا، دریادا بالیغ، چؤلده جئیرانا: ایلدیریم ()
-آی آتدار-آتدار، میغاندا اوتدار، واختی گلنده، ساغریسی (بئلی-اومباسی) چاتدار: پامبوغ ()
-آی گلئی آدامینن، بی خونچه بادامینن، نه دیلی وار نه آغزی، دانیشئی آدامینن: كیتاب ()
-آی آغا‌لار من بو ایشه مهته‌لم، آرونون تك-تهده بالی نه‌دن‌دو؟ آغاجی یوخ یارپاغی یوخ سویی یوخ، یارون قوینین‌ده‌كی ناری نه‌دن‌دو؟ ...؟ ()
-آیی آی آلتدا گؤردوم، آیی چای آلتدا گؤردوم، ایگیرمی دؤرد اولدوزی، دمیر یای آلتدا گؤردوم: آت نالی و میخ‌لاری ()
-بابام گیله دولای-دولای یول گئدئی: آشوغ ساپی ()
-بابام مینیب بوز-بوزی، بی اللهی بی اؤزی، بیر بیرنی وار قیرگگؤزی: چاروغ ()
-باغدا تاپبیلدار، سودا شاپبیلدار: بالتا، بالیغ ()
-بالاجه كیشی چپر چكئی: بیز ()
-بالاجه قویی دامبیلدار سویی: قلیَن ()
-بالا‌لارین ییغیب باشینه سیزیلدار: سیماور ()
-بال‌دان شیرین، بالتا‌دان آغیر: یوخو ()
-باشی كلم باغ‌لار، ایچی ورم باغ‌لار: سیماور ()
-بیردان باخدیم دوزدو، سانادیم قیرخ یوزدو، اوغلی پادشاهلیغ ائلئی، ننه‌سی هله قیزدو: نار ()
-بیردان ویردیم قیلینجی، فلَی‌ده اوینَر اوجی: ایلدیریم ()
-بی آغاجیم وار 12 خولی وار، هر خولینون 30 یارپاغی وار، هر یارپاغون بی اوزی آغدو، بی اوزی قره: ایل-آی-گون ()
-بی بئله‌جه میسیری، بَی‌لر اونون اسیری: قیزیل ()
-بی بئله‌جه میت داشی، یان‌دیردی داغی-داشی: گول‌له ()
-بی دامیم وار آغیز دولو یارماچا: آغیز-دیش ()
-بی دامیم وار بی دسته اوت توتماز، قیرخ باش مال توتار: قاریشخا یواسی ()
-بی دامیم وار تك دیرگ اوسته: گؤبه‌لگ ()
-بی ائویم وار، نه گؤتی وار نه باشی: یومورتدا ()
-بی اَیغی وار اوچ گؤزی: راهنما چیراغی ()
-بی قوشوم وار آلاجه، اوچر قونار آغاجه، اؤزینه بی ائو تیكر، نه قاپو قویر نه باجه: پیله قوردی ()
-بی تاباخ آلما، سحره قالما: اولدوز ()
-بی تندوروم وار، ایكی چؤرَی‌لو: قوز ()
-بی تندوروم وار قیفیلدار، اونی آچَنده دونیا بوتون خبردار: اوروژدوغ ()
-بیرجه قاریش بویی وار، دام دولوسی تویی وار: قوللوخچه (قوللوخچه: بالاجا چیراق اولارمیش یاغ یوخسا قارا نئفت تؤكوب یاندیرارمیش‌لار. فارسجا پیه‌سوز دئییلیر.) ()
-بیری دئی گه گئدگ، بیری دئی نه گئدگ، بیری ده باشین بیللئی: سو-قوم-لیغ ()
-بیزدن بی ماما چیخدی، ال قویدی داما چیخدی: پیشیگ ()
-بوستاندا وار بی آرواد، پالتار گئییب قات به قات: كلم ()
-بو گوننری آدینه‌دو، آدینه‌نون آدی نه‌دو، اؤزی سوموی یئی، سوموی‌سوز آدی نه‌دو: تورپاغ ()
-بو گوننری شنبه‌دو، گؤولومه دوشن نه‌دو، هم اودسوز هم اوجاغ‌سیز، كؤلگه‌ده بیشن نه‌دو: بال ()
-بوخاری آی بوخاری، توسدینی چكر یوخاری، بئش آغساققال اوتوروب، بیر-بیریننن یوخاری: بارماغ ()
-بوینوزی وار مارال دؤیو، قانادی وار قوش دؤیو: چَوورتگه()
-چاتو سو ایچر، دانا كؤپر: بورانی ()
-چای‌خانادا ایشدر، هردم بی قندی دیشدر: قندقیران()
-چئشمه‌لر آی چئشمه‌لر، هامی اونی ائشمه‌لر، یئددی آغلار سكگیز گولر، اوچ سیزیلدار بئش ملر: ناماز ()
-چپره دوشر، چیققیلداماز: گون ()
-چیخدیم دیكه، دوشدوم كوپه: چهمه ()
-چیل تؤیوغ، چیللمه تؤیوغ، كسرم قانی یوخ: هانا-خلچه ()
-چؤوور بَرو باسیم ایچه‌رو: باشماغ ()
-داش دیبینده بیتمیشدر، نه آغزی وار نه دیشی، لاپ‌دان اَلیمی دیشدر: جیگیرتگان ()
-داغدا دلومان، سودا سولئیمان، یاتیب گَوشَر، دوزسوز بیشر: جاناوار-بالیق-قویین-حالوا ()
-داغ‌دان آشر، دامنان آشمز: یول ()
-داغ‌دان گلئی ائشینه-ائشینه، پوخی ددؤن دیشینه-دیشینه: بال آروسی ()
-داغ‌دان گلئی داغ كیمی، قول‌لاری بوداغ كیمی، اگیلدی سو ایچمه‌گه، آنقیردی ائششگ كیمی: توفنگ ()
-داغ‌دان گلئی هوزی كیمی، دییرمانون توزی كیمی: كولگ ()
-داغ‌دان گلئی قاچه-قاچه، قیرمیزی تومان پامبوغ پاچه: اییده ()
...
قایناق: شخص آدلاری اولدوغو اوچون یازیلمیر.
عزیز و حؤرمتلی یوردداش‌لار فولكلور نمونه‌لری فرهنگ‌ین ان اؤنملی عنصرلاریندان ساییلیر. فرهنگیمیزین قورونماسینا یاردیم ائتمك ایسته‌ییرسینیزسه بیلدیینیز نمونه‌لری بیزه گؤندرین.
سون یازیلار
