گرمی نیوز

گرمی نیوز:

جوغرافیایی یئری (موقعیت جغرافیایی): بو كند گئرمی شهری‌نین مركزی بخشینده، 9 كیلومئتیرلیك گون چیخانیندا و مركزی اوجارلی دهستانی‌نین قوزئیینده، 39 درجه و 3 دقیقه قوزئی ائنلم، 48 درجه و 10 دقیقه دوغو بویلامیندا یئرله‌شیر. قنبرلی، آلازار، اوجاق‌آلازار و آلغانوو كندلری اونون دؤرد دؤره قونشولاری‌دیر. بو كندین دنیز سویه‌سیندن اورتالاما یوكسك‌لییی یاخلاشیق 680 مئتیردیر.[1]

انسانی اؤزللیك‌لری (ویژگیهای انسانی): 1365 و 70-جی ایل‌لرین نفوس ساییمینا گؤره 135 عایله و سیرا ایله نفوسو 850 و 999 نفر ایمیش. 1375-جی ایلین نفوس ساییمینا گؤره ده 117 عایله 772 نفر نفوسو وار ایدی. بو نفوس ساییمیندا 668 نفر 6 یاشلی و اوزه‌ریندن 465 نفر ساوادلی ایدی‌لر.[2] 1385-جی ایلین نفوس ساییمینا گؤره ده بو كندین 110 عایله و 494 نفر نفوسو وار ایدی كی اونون 234 نفری كیشی 260 نفری خانیم ایدی آیریجا یازی-پوزو بیلن‌لرین سایی 319 نفر ایدی كی، بو سای‌دان 163 نفری كیشی و 156 نفری خانیم ایدی‌.

معیشت: موغانین اكثر داغلیق بؤلگه‌لری كیمی زینگیر اهالی‌سی ده چوخلو خیوان‌داریلق و اكینچی‌لیك‌له مشغول‌دورلار بو ایش‌لرله یاناشی بیرآز دا شامچیلیق‌ ایشینه باخیرلار. بو كندین موغان تورپاغیندا "هاواس"كندی آدلی بیر قیشلاق و اكین یئری و آذربایجانین یاردیملی رایونونون پریم‌بئل آدلی كندی ایله سرحد "ساری بولاق/ قارا قایا" آدلی یایلاغی واردیر. یازین آخیرلاریندا و یایین اول‌لرینده هاواس و زینگیردن حیوانچی‌لار ساری‌بولاق یایلاغینا قالخیرلار و پاییزا كیمی اوردا قالیرلار. اكینچیلیك دئم صورتینده اولدوغو اوچون همیشه تورپاغین قابلیتی قدر وئریملی اولمور. اونلارین اوستونده مطالعه اولونوب مكانیزه قایدالاری اوزره اكین اكمك لازیمدیر بو ایش اوچون ده آلازار چایی‌نین اولماسی بیر پتانسیل ساییلیر آما هله‌لیك بو حاقدا هئچ بیر ایش گؤرولمه‌میش‌دیر.

كیشی‌لرین بئله چؤل ایشی‌ایله مشغول اولدوغو حالدا ائو خانیم‌لاری دا خلچه، كیلیم و باشقا ال‌ایش‌لری ایله مشغول اولماق‌لا ائوین اقتصادینا یاردیم ائدیردی‌لر. (ایندی چوخ آزدیر)

اهالی‌نین سایی آرتدیقجا سنتی شكیلده داوام ائدن ایش-گوجون گلیری اونلاری اؤده‌مه‌دییی اوچون، اونلارین چوخو پول قازانیب كئچینمك اوچون عمومیت‌له كرج شهرینه كؤچ ائدیب‌لر.

زینگیرین كئچمیشی (تاریخ زنگیر): موغان آذربایجانین تاریخی و اسكی بؤلگه‌لریندن بیری‌دیر. طبیعی اولاراق اونون كندلری‌ ده كئچمیش و تاریخی باخیمدان اؤنم داشیمالی‌دیر. موغانین اسكی و تاریخی كندلریندن بیری "زینگیر" كندی‌دیر. بو كند اسكی تپه‌لر، گووور قبیری آدلانان اسكی مزارلیق و ... لری ایله بؤلگه‌نین تاریخی‌نین بیر پارچاسینی اؤز باغریندا داشیییر.

كندین تاریخی یئرلرینه نظر سالماق‌لا باشا‌دوشمك اولور كی، اوزاق كئچمیشدن بورا یاشاییش یئری اولوبدور. "آتما تپه"، "آلله و اكبر تپه‌سی"، "كار تپه" و بیر نئچه بو كیمی تاریخی تپه‌لرین اولماسی، بونونلا یاناشی اطرافدا اولان گوور قبیرلری كندین تاریخینی اسلامدان حتی میلاددان اؤنجه‌یه آپاریب چیخاریر. اوسته‌لیك "آغداش" آدیندا محوطه‌نین اولماسی كی، اهالی آراسیندا "انوو" ناخوشلوغونا درمان كیمی تانینیردی، بورالاردا ایسلامدان اؤنجه یایقین اولان اینانجدان (شامانیزمدن) بیر ایز اولابیلر. مسیحیت و اسلام دینی گلندن سونرا شامانیزمین تكجه بعضی اینانج‌لاری بیرسیرا عادت و دب‌لره بورونه‌رك بیزیم زامانا گلیب چیخا‌بیلمیش‌دیر. "آغداش" "آلله و اكبر" تپه‌سینه یاخین اولدوغو اوچون آشاغاداكی قیسا متنه نظر سالماق اونلارین اسكی اینانج اوزره بیر-بیرینه یاخینلیغینی آیدینلاشدیرا بیلر؛

«قیزیلجا كندی‌نین (جمهوری آذربایجانین كندلریندن) یاخینلیغیندا بیرتپه وار ، آدینادا "بان تپه‌سی" دئییرلر. اورادا داش‌لار مقدّس ساییلیر. اونلار گؤی گؤیدن دوشوب‌لر. كئچمیشی ده بیلیرلر، گله‌جه‌یی ده. آدامین دردینی ده بیلیرلر، درمانینی دا. اوردا بؤیوك بیرداش وار .اونا آنا داش دئییرلر. او هر ایل بالالاییر. اونو باشقا یئره آپاراندا گئجه قاییدیب گلیر »[3]

"بان" بیزلرده "سس" معناسیندا ایشله‌نیر. ایسلامین ایلك دؤرلرینده تورك‌لرین آراسیندا "اذان" اوچون "بان"[4] سؤزو ایشله‌نیرمیش. دئمه‌لی "آلله و اكبر تپه‌سی" "بان تپه‌سی‌"نین عرب دیلینه دؤنموشودور، بلكه بیر زامان‌لار قیزیلجا كندینده اولدوغو كیمی "آلله و اكبر تپه"سی ایله "آغداش"ین دا اراسیندا بئله میفیك بیر ایلگی وار ایمیش.

زینگیرین یاشاییش تاریخینی اسلام و میلاددان اؤنجه‌لره آپاران حال‌لاردان بیری ده "گووور قبیر"لری‌دیر. بیز اوشاق‌ایكن (1356-57-جی ایل‌لر) كندین یاشلی‌لاری هئچ چكینمه‌دن حتی كندین قیراغیندا اولان "گووورقبیر"لرینی سؤكوب اونون ایچیندن كئچمیشدن قالان ساخسی اشیالاری توپلاییردی‌لار. بولگه‌میزین چوخلو یئرلریندن چالینان بو اشیالارا تاریخی ماتئریال‌لار كیمی یوخ، پول قایناغی كیمی باخیلدیغی اوچون، دللال‌لار واسطه‌سی ایله هامیسی تكجه بؤلگه‌دن یوخ اؤلكه‌دن بئله چیخاریلیب خاریجی موزئی‌لره داشینیردی[5].

تاپیلان بو اثرلر بؤلگه‌ده اسكی و كولتورلو انسان‌لارین یاشاماسینا توتارلی بیر دلیل‌دیر. بوتون بو اثرلر اؤتری و سطحی نظرله اشكانی‌لره (پارت‌لارا) عاید ائدیلسه ده، بو اثرلری بیر-بیریندن آییریب باشقا بؤلگه‌لردن تاپیلمیش اوخشار اثرلرله توتوشدوراندا اونلارین اشكانی‌لردن اؤنجه و سونرا كی تایفا و قبیله لره عاید‌ اولماسی بللی اولور. اونلارین بعضی‌سی آنجاق بو بؤلگه‌لره منسوب ایدی‌لر. هـــوری‌لر(میتانی‌‌لر)، هیتـــی‌لر، میكــی‌‌لر، كاس‌لار، هون‌لار، بولقارلار، قوتی‌لر، زنگ‌لر، لولوبی‌لر، ماننالار، مادلار، سكالار، ساویرلر، آوارلار، خزرلر، كیمرلر، آلبان‌لار، كاسپیان‌لار، قبچاق‌‌لار، خلج‌‌لر، كادوسی‌لر، آلان‌لار، مرد‌لر(آمارد‌لار)، اوتی‌‌لر، گل‌لر، ساگارتی‌لر، قارقارلار، ساكسین‌‌لر و... لر عمومیت‌له آذربایجان و ائله جه‌ده بیزیم بؤلگه‌یه عاید اولان تایفا و قبیله‌لردن ایدیلر.[6]

هر حالدا سؤزو گئدن تاریخی اثرلر عمومیت‌له منطقه‌نین اؤزل‌لیك‌له زینگیر كندینین اسكی چاغ‌لاردان بری یاشاییش یئری اولدوغونو آچیق-آیدین گؤستریر.

تاریخی ماتئریال‌لار اوغرولاریندان جانینی قورتارا‌بیلمه‌ین یونولموش و فیگورلو قبیر داش‌لاری ایله اسلامی قبرستانلیغا و یاخین كئچمیشده (قاجارین سون‌لاری) ساخسی لوله‌لرله صمیدخان بولاغیندان كنده چكیلمیش سو شبكه سیستئمینه مالیك اولان زینگیر كندی فاكت‌لارا اساساً اسلامدان سونرا دا بو شكیلده اؤز آبادلیغینی قورویوب- ساخلامیشدیر.

بو كندین اسكی‌لییی و هانسی ائل و تایفایا باغلی‌لیغی اوزره آراشدیریلاسی قونولاردان بیری ده كندین آدی و اونون ائتیمولوژیك آچیقلاماسی‌دیر. بو حاقدا ایكی نظر ایره‌لی سورمك اولار؛

بیری بودور كی، بو كندین آدی تاریخی "زنگ" تایفاسیندان آلینا بیلر. یوخاریدا قئید ائدیلدییی كیمی بو تایفا تاریخیمیزین اؤنملی تایفالاریندان بیریدیر كیٰ بیر زامانلار بیزیم بولگه‌ده ده یاشاییب حؤكوم سورموش‌لر. بیر سیرا تاریخچی‌لر آذربایجان‌دا حؤكوم سورموش "قوتی" دؤولتیندن سوز آچاركن یازیرلار كی، بو دؤولتین قورولوشوندا سوبار، قارقار، كومان، آزر، زنگ و باشقا تورك تایفالاری اشتراك ائتمیش‌لر. كندین آدینی بوردا اولان زنگ تایفاسی‌نین آدی ایله ایلگیلی بیلسك كندین یوخسا اوندا یاشایان تایفانین تاریخی میلاددان چوخ اؤنجه‌لره گئدیب چیخیر. بو باخیمدان "زینگیر"ین آدی ایكی بولومدن عبارت اولور؛ بیرینجی‌سی "زینگ/زنگ"، ایكینجی‌سی ایسه "ایر/ائر/ار" دیر. "زنگ" تایفا آدی "ار" ده كیشی و شخص آنلامیندا اولور.[7] بئله‌لیك‌له "زینگیر" زنگ تایفاسیندان اولان شخص آنلامینا گلیب چیخیر.

ایكینجی نظرده ایسه سؤزون كؤك آنلامینا باخماق اولار؛ تورك دیلینده زینگیر یا سینگیر ایكی آنلامدا ایشله‌نیر بیری؛ داغین اوجو، جونج، بوجاق، داغین و دیوارین قوتاراجاغی، تپه و داغ آنلامیندا دیر. بو كلمه چوخ اسكی‌دیر و ایندی ایشلنمیر. بو كلمه "سنگر" كیمی فارس دیلینه كئچیب و قالماقدادیر.[8] همده زینگیر اوزومون كیچیك سالخیم‌لارینا دئییلیر. اوزومون سالخیمیندا نئچه خیردا سالخیم اولور اونلارین هر بیرینه بیر زینگیر یا زینگیل دئییلیر.[9] ایكینجی معنانی كندین یاشلی لاریندان‌دا ائشیتمیشم؛ كندین كئرینده اوزوم باغی وار ایمیش اونلارین بول-بول سالخیم‌لارینا گؤره كند بو ادی آلمیشدیر[10]. آما عمومیت‌له خالق ائتیمولوژی‌سی علمی ساییلمیر.

منجه زینگیرین آدینا گؤره بیرینجی نظری یعنی اونون زنگ تایفاسی ایله باغلی اولماسینی داها دوغرو و دوزگون سایماق اولار. چون كی زینگیردن باشقا و آزربایجانین آیری-آیری یئرلرینده زنگ تایفاسی آدیندان آلینان یئر آدلاری دا واردیر كی؛ زنگ‌آوار=زنگ=آوار (گئرمی‌نین كندلریندن)، زنگیلان=زنگ=آلان (آزربایجانین شهرلریندن)، زنجان/زنگان=زنگ=آن، جنگان=جنگ/زنگ=آن (گئرمی‌نین كندلریندن)، زنگ‌اووا=زنگ+اووا (ورزیقانین كنذلریندن) نمونه سایماق اولار.

قئید ائتمك لازیمدیر كی ایندیلیك‌ده كندده بیر نئچه تایفا اؤزلرینی "مدد"لی تانیییرلار. سید محمد ابراهیمی‌نین "پژوهشی بر جغرافیای مغان" آدلی اثرینده آراشدیردیغینا گؤره بو تایفانین بونؤره‌سینی قویان شخص یعنی "مدد"، "سید خلیفه قیاس" آدلی باشقا بیر شخص‌له یمن‌دن بو بؤلگه‌یه گلمیش‌‌دیر. آما كندده اؤزلرینی قاراباغ‌دان كؤچ ائدیب بوردا یئرلشمیش بیلن تایفالار دا واردیر. هر حالدا ایندی بولگه‌ده اون ایكی كند واردیر كی اونلاردان "مدد"لی تایفاسی‌نین كندلری كیمی یاد ائدیلیر. و اونلارین مركزی و ان بؤیوگو زینگیر كندی‌دیر.

بؤلگه‌یه "مدد" یا "خلیفه" كیمی گلن شخص‌لر ده اولوبسا، یئرلی و تورك اهالی‌نین ایچینه گلدییی اوچون زامان سوره‌سینده قایناییب-قاریشیب و تورك مدنیت و كولتورونده اریمیش‌لر.