گرمی نیوز

گرمی نیوز:
مقاله "تاریخچه آموزش و پرورش مغان" قبلا در نشریه "نوید آذربایجان" چاپ شده است.

وقتی كشورهای اروپایی در قرن نوزدهم میلادی از اقتصاد كشاورزی به صنعتی قدم نهادند، بنا به ضرورت، اساس آموزش و پرورش در جهان غرب دگرگون شد و تعلیم و تربیت به شكل امروزی، یعنی تشكیل كلاسهای درس با رعایت مقررات و ضوابط و برنامه ریزی خاصی رایج گردید.

رفت و آمدهای سایر ملل از جمله ایرانیان به اروپا و دیدن پیشرفتهای علمی و صنعتی موجب شد كه این ملل هم به فكر رواج آموزش و پرورش نوین بیافتند. در كنار این مسئله، آنچه كه سبب بیداری ایرانیان شد، جنگ‌های ایران و روس در این جنگها و شكست ایرانیان و نیز از همه مهم تر ، زمزمه های مشروطیت ﾮواهی بود كه در نتیجه، به بیداری اكثریت مردم جهت اخذ علوم و فنون جدید منجر گردید.

آغاز شیوه جدید تعلیم و تربیت در ایران به تاسیس مراكز علمی دارالفنون تهران و تبریز بر می گردد. اما اولین مدرسه به سبك جدید در این كشور، توسط »میرزا حسن تبریزی« معروف به "رشدیه" به سال 1260 هجری شمسی در تبریز پایه گذاری شده است. رشدیه در این مدرسه به سبك جدیدی اقدام به سواد آموزی كودكان كرده و چندین كتاب برای تحصیل در امر یادگیری تالیف نموده است در سالهای بعد و بویژه از سالهای 1270 دهها مدرسه در شهرهای مهم تاسیس شده است.

این مدارس بخاطر برپایی آنها از سوی افراد خیر و نیكوكار و تامین مخارج سال از محل هدایا و موقوفات و ماهیانه دانش آموزان، "مدارس ملی" نامیده می شده، در مقابل این مدارس، در سالهای بعد بخصوص بعد از تصویب قانون فرهنگ در 1290 شمسی، "مدارس دولتی" شكل گرفتند ولی دهها سال بعد هم این مدارس نتوانستند از نظر تعداد كلاسهای درس و تعداد دانش آموزان با مدارس ملی رقابت كنند.

تاسیس اولین مدرسه به سبك جدید در مغان دقیقاً معلوم نیست اما بعد از رونق گمرك بیله سوار مغان در زمان مشروطیت كه حدوداً از سال 1250 تاسیس شده بود، افكار وا ندیشه های ترقی خواهی و روشنفكری بتدریج از این محل كه در آن زمان قصبه ای بیش نبود، در سراسر مغان و حتی نواحی شرقی آذربایجان، نشر می یافت . بنابر شواهد و قراین و نقل و قولهای بزرگان و مطالعه در آثار باقی مانده از آن زمان، اولین مدرسه به سبك جدید در مغان در محل مكتب خانه های قدیمی آبادیهای مغان در فاصله بین سالهای 1283 تا 1285 شمسی و ابتدا در قصبه "بیله سوار" مغان شروع به فعالیت نموده است. این مدرسه به همت افراد ‌آگاه و علاقه مند به علم و دانش این شهر فعالیت خود را آغاز كرده و علاوه بر نیروهای باسواد محلی، در آن از كارمندان تحصیل كرده گمرك و درجه داران شهربانی جهت تدریس استفاده می شده است.

دومین مدرسه ملی مغان از سال 1285 شمسی در شهر "گرمی مغان" به همت افراد سرشناس این قصبه بخصوص روسای طوایف چم گرمی، جمال خانلو و خلیفه لو در جوار "بوز مسجد" (مسجد فعلی قالا باشی) دایر گردیده است و جهت تدریس در آن از مرحوم حاجی میر منصور منصوری از روحانیون باسواد و ذی نفوذ منطقه در آن سالها و نیز از ماموران و درجه داران شهربانی و مرزبانی و نیز از كاركنان اداره گمرك گرمی مغان استفاده می شده است.

چند سال بعد و از حدود سالهای 1288 هجری شمسی، به همت افراد آگاه و روشنفكری چون مرحوم میر آلیشان ابراهیمی و سید خان احمد طالبی، مدرسه‌ای در "روستای قوزلو" از روستای طایفه خلیفه لوی مغان دایر می شود و در این مدرسه ابتدا جهت تدریس از مرحوم میرزا بابا رضوانی و نیز مرحوم میرزا عبدالله فلسفی از روحانیون باسواد و روشنفكر آن زمان استفاده می شود

علاقه به گسترش آموزش نوین و نیاز به آموزش و یادگیری مسائل و علوم جدید به طالبان علم سبب می شود كه كه در سالهای بعد از مرحوم سید سادات خان حسن پور كه در جنگ جهانی دوم ناجونمردانه بدست روسها در همین روستا به شهادت رسید جهت تدریس زبان روسی و نیز از میرزا حكیم كه از پزشكان سنتی انگشت شمار آنروز مغان بوده و بعد از مهاجرت به روستای قوزلو در این روستا ماندگار شده بود جهت تدریس مسائل بهداشتی و راههای مبارزه با بیماریها ،دعوت بعمل می آید.

چهارمین مدرسه ملی مغان به همت مرحوم میر بهمن موسوی و برخی دیگراز افراد آگاه آنروز "روستای ایزمارا" (اظماره) در این روستا دایر می شود و برای تدریس در آن از مرحوم ملا ابوالحسن رضوانی از علمای معروف اردبیل كه در روستای آخماز این شهرستان ساكن بوده دعوت بعمل می آید. با آمدن ایشان در حدود سال 1292 هجری شمسی مدرسه ملی ایزمارا شروع به كار می نماید بعد از این تا تاسیس و گسترش مدارس دولتی درمنطقه مغان چندین مدرسه ملی دیگر در آبادیهای مهم آنروز جهت تربیت و آموزش نونهالان دایر می شود.

بعد از كودتای 1299 هجری شمسی توسط رضاخان، جهت تاسیس مدارس دولتی بخصوص در نواحی مرزی از سوی دولت نظامی پهلوی دستور ویژه ای صادر می شود. در اجرای این دستور فرمانده‌هان مناطق سرحدی مغان هم در این خطه اقدام به تاسیس مدرسه دولتی می نمایند.

بر اساس اسناد موجود، اولین مدرسه دولتی منطقه مغان در سال 1299 و 1300 هجری شمسی توسط دو نفر از نظامیان علاقمﾆد به تعلیم و تربیت كه در این خطه مامور خدمت بوده اند در شهر گرمی مغان تاسیس می شود. سلطان عیسی خان فرمانده گردان 2 فرج آور مغان كه نام كاملش سروان سید عیسی خان كریمی می باشد و سلطان دوستعلی ماكوئی رئیس كلانتر مرز (مرزبانی) مغان و نیز مرحوم حاج میر منصور منصور از جمله افرادی بوده اند كه در خرید زمین و تاسیس ساختمان مدرسه زحمت زیادی كشیده اند. ساختمان این مدرسه در شرق عمارت شهربانی و شمال ساختمان كلانتر مرز (مرزبانی) این شهر توسط شخصی بنام حبیب صدیقی كه بین اهالی به "اوستا حبی" معرف بوده بنا شده است. این مدرسه ابتدا بنام مدرسه دولتی گرمی واز سال 1315 بنام مدرسه شاهپورگرمی و از سال 1330 به بعد بنام مدرسه خواجه محل كسب علم و دانش ساكنان شهر گرمی مغان و نواحی اطراف بوده است. آقای سید علی كلكی اولین مدیر و معلم این مدرسه بوده كه تا سال 1315 زحمات زیادی را در باسواد كردن نونهال آن روز و پیشكسوتان امروزی این شهر كشیده است. زحماتی كه هیچ وقت از ذهنها پاك نخواهد شد بعد از ایشان آقای اسدلله اشرقی به سمت مدیریت مدرسه انتخاب شده و در این زمان بخاطر افزایش تعداد دانش آموزان، مرحوم محمد حسین نعمتی بعنوان اولین معلم بومی و چندی معلم دیگر به كادر مدرسه اضافه شده اند.

اولین مدرسه دولتی شهر بیله سوار مغان هم از حدود سال 1303 هجری شمسی همت سلطان دوستعلی ماكویی سركلانتر مرز مغان در محل مدرسه ملی این شهر بنا شده است. این مدرسه بنام مدرسه پهلوی، سالها طالبان علم و دانش بیله سوار و نواحی اطراف آنرا به خود جذب كرده و عطش آنان را سیراب نموده است .مدرسه پهلوی بعد از پیروزی انقلاب به مدرسه امام خمینی تغییر نام یافته و خوشبختانه ساختمان قدیمی این مدرسه هنوز هم سالم مانده وامروزه عنوان قدیمی ترین بنای آموزش استان اردبیل و منطقه مغان را یدك می كشد و جزو آثار تاریخی و دیدنی شهر زیبای مغان می باشد.

سومین مدرسه دولتی مغان هم در سال 1307 هجری شمسی در شهر تازه كند اونگوت بنام دبستان دولتی عباس اونگوت تاسیس و شروع به فعالیت نموده است .مجوز تاسیس این مدرسه به همت روسای طوایف قوجا بیلی اخذ شده و این افراد تلاش زیادی در استقرار این واحد آموزشی در آن محل داشته اند. متاسفانه بعد از این مدﾱسه تا سال 1327 از سوی دولت هیچ مدرسه جدیدی در مغان، دایر نگردید و علت آن مخالفت اهالی با تاسیس این مدارس بخاطر مسائل مذهبی از یك طرف ، عشایر بودن اهالی و كوچ به ییلاق و قشلاق از طرف دیگر و كمبود نیروهای تحصیل كرده جهت خدمت در وزارت فرهنگ بوده است.

تا سال 1327 تنها مسئله قابل ذكر در مورد آموزش و پرورش مغان، طرح احداث چندین مدرسه از سوی حكومت فرقه دموكرات آذربایجان در آبادیهای مهم منطقه و نیز طرح استقلال اداره فرهنگ مغان از اردبیل بوده كه به تصویب رسیده ولی با شكست حكومت دموكرات این طرحها و ماجرای استقلال فرهنگ مغان تا سالها بعد راكد مانده است.

گسترش مدارس دولتی در مغان بصورت جدی به سال 1327 و بعد از آن بر می گردد. دولت در این سالها درصدد توسعه مدارس دولتی در تمام كشور ،بویژه مناطق عشایری بر می آید و بنابراین گسترش مدارس دولتی در مغان هم بصورت جدی پیگری می شود. بدنبال این طرح اولین مدرسه دولتی منطقه عشایری پارس آباد مغان در سال 1327 در بین طایفه حسن خانلو و در روستای محمد رضالو دایر می شود و آقای رستم زاده بعنوان اولین مدیر و معلم این مدرسه كه "دبستان دولتی بوعلی حسن خانلو" نامیده می شد انتخاب می شود. در همین سال اولین مدرسه دولتی موران هم در بین عشایر این منطقه و در روستای ظاهر (ظاهر آلی كندی) ایجاد می شود. اولین مدیر و معلم این مدرسه هم كه بنام "دبستان دولتی بیرونی موران" نامیده می شد، آقای اصغری بوده است. برای افراد طائفه آلارلو هم در سال 1327 مدرسه ای بنام "رازی" در روستای "بئل داشی" دایر می شود و آقای رجائی و سپس صفرزاده مدیریت و معلمی آنجا را بر عهده می گیرند. برا ی طایفه "قوجابیلی" هم در همین سال مدرسه ای بنام "خیام" در روستای "قالا برزند" با مدیریت آقای رحیمی دایر می شود.

در سال 1328 برای طایفه های "خلیفه لو" و "مددلو" دو مدرسه در روستاهای "تولون" و "زینگیر" بنامهای خاقانی تولون و بیهقی زینگیر با مدیریت و معلمی آقایان غلامحسین مدرس منزه و محمد نقی خادمی دایر می شود در همین سال مدرسه دیگری در منطقه عشایری قشلاق دشت امروزی در شاه آباد مغان (جعفر آباد امروزی) با مدیریت آقای میكائیلی كه از معلمان فعال در زمینه روزنامه نگاری نیز بوده و با نشریات آن زمان همكاری داشته دایر شده است. در سال 1329 هم مدرسه دیگری در روستای "دیزده" با مﾯیریت مرحوم محمد حسین نعمتی بنام مدرسه پانزده بهمن شروع به فعالیت نموده است.

مهمترین حادثه در آموزش و پرورش مغان در ماههای آخر سال 1328 و اول سال 1329 تاسیس نمایندگی اداره فرهنگ در این خطه می باشد. هر چند كه قبل از این تاریخ و در سال 1325 تاسیس اداره در گرمی مغان تصویب شده بود ولی عملی نشده بود بنابراین در بهمن ماه 1328 تاسیس نمایندگی اداره فرهنگ در این شهر تصویب و این اداره به ریاست آقای یونس غریب زاده شروع به فعالیت نموده است.

تا سال 1330 مدرسه های مغان بغیر از خواجه نصیر گرمی و پهلوی بیله سوار، همه چهار كلاسه بوده اند .شروع دوره دبیرستان در این منطقه از سال 1330 و بعد از صدور مجوز تاسیس كلاس هفتم (اول دبیرستان) در مدرسه خواجه نصیر صورت گرفته و این مدرسه از سال مذكور عنوان اولین دبیرستان مغان را بخود اختصاص داده است. در تشكیل این كلاس آقای سید یونسی رئیس فرهنگ وقت و برخی از اهالی شهر زحمت زیادی كشیده اند و حتی اهالی گرمی بخاطر مخالفت دولت با تاسیس آن ،چندین روز در تلگرافخانه شهر تحصن كرده اند.

در فاصله سالهای 1330 تا 1340 در بیشتر آبادیهای مغان از جمله اسمعلی كندی، روح كندی، اسی كران ارشق (كه آن زمان تابع مغان بوده) آلای له، هومون‌له، قاراخان بیلی، وان ، كنده، شورگل، اینی، چه‌لك، روستای تپه، اوماس تان، علیرضا آباد، شكر آب، لیملو، آدام دره‌سی، آقا حسن بیلی و ... مدرسه دولتی دایر شده است.

بر اساس آمار سال 1355، تعداد 253 روستا از روستاهای منطقه مغان دارای مدرسه بوده اند كه بعد از پیروزی انقلاب خوشبختانه تمام روستاها دارای مدرسه شده اند.