گرمی نیوز

گرمی نیوز:

*بو یازی "ائل‌بیلیمی" درگی‌سی‌نین 37-جی ساییندا یاییلمیشدی. ایندی بیر آز فرق‌له ماراقلی اینسان‌لارین استفاده‌سی اوچون بورادا درج اولونور.

آت كولتوروموزده

علی محمد خلفی

گئرمی شهری

اینسان اؤز یاشادیغی یئرده اولان جان‌لی و جان‌سیزلارلا بعضاً ائله اونسیت و یاخین‌لیق یارا‌دیر كی، بیر زامان گؤرورسن اونلارین جان‌سیز و دوشونجه‌سیزلیگین‌دن آسی‌لی اولمایا‌راق اونلاری اؤزونه یولداش سیرداش ساییر.

آت‌لا یاشایان اینسان اونو عقل‌سیز، دوشونجه‌سیز سانمیر. بون‌لار بیر-بیری‌نین یانیندا یاشایا‌راق، بیر-بیری‌نین دویغوسونو و دوشونجه‌سینی اؤیره‌نیرلر. ائله چاغ‌لار اولور كی، اینسان آتینی اؤزونه یاخین دایاق و آرخا بیلیر. اونونلا دانیشیر، دردلشیر، سیررینی اونا دئییر و اونونلا مصلحت‌لشیر. بو ائل آراسیندا او قدر اؤز یئرینی تاپیب كی "ددؤونن آت ائله‌بیل دیل بیلئی‌دی" ایفادسیله آنلادیلیر.

آتا-بابا‌لاریمیزدان بیزه دئییلن ناغیل‌لاردا و افسانه‌لرده، چوخ ایگیدلر آتلا ایگیدلیك گؤسته‌ریب و قهرامان‌لیق‌لار یارادیب‌لار. ائله بو افسانه‌لردن و ناغیل‌لاردان كئچن موغان ایگیدینی ده، بوتون آذربایجان‌دا اولدوغو كیمی، آتسیز تصور ائتمك اولماز. بئله ایش‌لرله ایلگی‌لی، موغانین ائل-اوباسینی گزیب عمومیت‌له یازیب-یایان اولماسا بئله، او ائو اولابیلمز كی، آت و اونو مینن ایگیدله باغ‌لی ناغیل دئییلمه‌سین.

آتا-بابا‌لاریمیزین دانیشیغین‌دان، ناغیل‌لاریمیزدان و یئر آلتی اسكی اثرلردن بئله آنلاماق اولور كی عصرلردیر موغان بؤلگه‌سینده آت اولوب و یئرلی‌لر سئوینج و كدرلی و داوا-دالاش گون‌لرینده اوندان استفاده ائدیب‌لر.

"هون امپراتورلوغونون خاقانی مته‌خان اول‌لر آتاسی تومانین طرفین‌دن قونشو میللته گیروو وئریلركن جینس آتینین واسته‌سیله اوردان قاچیب جانینی قورتارمیشدی."(10. ص.8)

"و. شمیت، و. مئنگین، و. كوپپئر و ف.فلور كیمی اوتریشین آدلیم تاریخ‌چی‌لری‌نین فیكرینجه آت بیرینجی دؤنه تورك‌لرین اولو بابا‌لاری‌نین واسطه‌سی ایله ائوجیل (اهلی) ‌لشیب و مینیك و دؤیوش اوچون ایستیفاده اولونوب.

چین‌لی‌لر آت مین‌مگی هون‌لاردان اؤیره‌نیب‌لر (300.م.اؤ). گؤك تورك‌لرین زامانینا عاید اولان چین قایناق‌لاریندا تورك آتی‌نین 11 نؤوون‌دن بحث اولونوب‌دور."(7.ص.50-51)

میلاددان اؤنجه‌لری منطقه‌میزده تورك‌لرین آجدادی اولان التصاقی دیل‌لی حكومت‌لر اولوب‌دور. اونلارین داوامی اولان ماد ایمپراتورلوغو بیزیم آذربایجانی دا احاطه ائدیردی. "او دؤوور (م.اؤ 673-550- ع.خ) ماد آتلی‌لاری بوتون منطقه‌ده مشهور ایدی. بونا گؤره ده طبیعی اولا‌راق، مادلار داخیلینده هم آت بئجرمك گئنیش یاییلمیش، همده تدریج‌له آتی مین‌مگه مخصوص اولان یهر، نوختا و سایره لازیم‌لی شئی‌لر دوزلمیش ایدی.

هشتری ماحالیندا یول چكركن قازیلان یئرلردن قبیرلر، ائو، اوتاق و چوخ‌لو حیات وسایلی، او جمله‌دن بعضی قسمت‌لری قیزیل‌دان اولان یهر تاپیلمیش‌دیر كی، شوبهه‌سیز همین بحث ائتدیگیمیز ماد حؤكومتی دؤورو و اوندان دا قاباق‌لارا عاید اولموش‌دور. تأسف‌لر اولسون كی، بو یهرین یالنیز تاپیلماسی ائشیدیلیب، نه اولدوسو و هارایا آپاریلماسی معلوم دئییل‌دیر.

اولجاس سلیمانین یازدیغینا گؤره 1970-جی ایلده "ایسیك گؤل" اطرافیندا، قازاقیستاندا كشف اولموش م.ق. بئشینجی عصرلره عاید اولان "ائسیك" خالقی شاه‌زاده‌سی‌نین قبرینده یهر اؤزو ده قیزیل ناخیش‌لی و قیزیل ایله بزنمیش یهر تاپیلمیش‌دیر. بو دا گؤستریر كی بحث اولونان عصرلرده تكجه قوتتی-لولوبی-ماننا و ماد خالق‌لاری دئییل، بلكه اورتا شرق التصاقی دیل‌لی ائل‌لر و خالق‌لاردا دا مینیك وسیله‌سی یهر اولموش و قیزیل ایله بزنمیش‌دیر. بو اوخشارلیغین سببی ده تامامیله عادی و طبیعی‌دیر، اوناگؤره كی، بو خالق‌لارین ائتنیك كؤكو، مدنیتی، تاریخی و عادت-عنعنه‌لری عینی و یا بیر-بیرینه یاخین اولموش‌دور و بئله اولماسی لازیم ایدی. اوناگؤره بئله اولماسی لازیم ایدی كی، قدیم تورك ائل‌لری آردیجیل شكیلده اورتا آسیا‌دان خزرین قربینه -بو گونكو شیما‌لی و جنوبی آذربایجانا و مركزی ماد اراضی‌سینه گلمیش، بو یئرلرده یورد سالیب قالمیش و بیر سیرا حال‌لاردا بعضی ائل‌لر معین زامان‌دان سونرا گئری قاییدا‌راق، اورتا آسیایا گئتمیش‌لر. طبیعی‌دیر كی، بو كؤچمه‌لرله ائل‌لر اؤزلری ایله خزرین شرقی ائل‌لرینده اولان مدنیتی خزرین قربینه و عكسینه بو دنیزین قربینده اولموش مدنیتی اونون شرق طرف‌لرینه آپارمیش‌لار.

بونو دا علاوه ائدك كی، مادلارین آت بئجرمه ایشی یاخین شرق منطقه‌سینده شهرت‌لنمیش ایدی و بیلدیگیمیز كیمی، آشوری‌لر اوردولاریندا ماد آت‌لارین‌دان چوخ ایستیفاده ائدردی‌لر. مادلار آت بئجرمك ایشینده، او حیوانین موختلیف نؤو‌لری و جینس‌لرینی بئجرمك‌ده ده ماهیر ایدی‌لر، بئله كی، اونلار هم یوك، آرابا و داشقا اوچون اولان گوج‌لو یابی آت‌لار، همده مینیك اوچون و سرعت‌له چاپیب گئتمك اوچون سوواری آت‌لار بئجریب و هر ایكی نؤوون نمونه‌‌لرینی یئتیش‌دیرمك‌ده مشهور ایدی‌لر.(11. ص.698-9)

بورا‌لاردا گووور قبیری دئییلن اسكی قبیرلرین یانیندان چیخان آت سوموك‌لری، تورك دونیاسی‌نین باشقا یئرلرینده(10) اولدوغو كیمی، ایگیدین آتینی دا اونون یانیندا باسدیریرمیش‌لار. بو ایزلر بورا‌لاردا آتین ساخلاما تاریخینی چوخ اسكی‌لره آپاریر. موغان بؤلگه‌سینده بون‌لار اوچون علمی قازینتی و تحلیل ایشی گئتمه‌سه‌ده، شاه دؤورونده قانون‌سوز قازینتی‌لاردا بونون شاهیدی چوخ اولوب. اما "مارلیك تپه‌سینده گئدن علمی تحلیل و قازینتی‌لار نتیجه‌سینده اوردا تاپیلمیش میلاددان اؤنجه ایكینجی مین‌ایل‌لیگین سونو و بیرینجی مین‌ایل‌لیگین اول‌لرینه (ماننا‌لی‌لارا ع.خ) عاید اولان آت قبیرلری واردیر".(1- ص.20) ایسترابون آذربایجان آلبان‌لارینین آت‌لاردان زئرئه‌لی و زئرئه‌سیز صورتده ساواش‌لاردا یارارلاندیق‌لارینی یازیر.(1- ص.324)

«تاریخی سورج ایچینده  آتین، اورتا آسیا’نین سیاسی، اجتماعی- فرهنگی و ائكونومیك (اقتصادی) تاریخینده اؤنم‌لی بیر رول اوینادیغی و اوسته‌لیك بو جوغرافیا‌داكی حؤكومدار‌لیق‌لارین قورولوشوندا و یاییلماسیندا اؤنم‌لی بیر یئره صاحب اولدوغو دقت چكمك‌ده‌دیر.»(2- ص.11) اون یئددینجی یوز ایل‌لیك‌ده "عثمانلی‌لار آذربایجان‌دان جینس آت‌لار و دوه‌لر آلماغا چوخ ماراق گؤستریردی‌لر. ماراغا، مرند، قاراباغ و موغان‌دا یئتیش‌دیریلن مینیك و یوك آت‌لارینا عثمانلی امپراتورلوغوندا بؤیوك احتیاج وار ایدی."(2- ص.152) بئله بیر یئرده یاشایان اینسان‌لارین دولانیشیغیندا آتین نه قدر اؤنم‌لی اولدوغونو، آنلاماق چتین دئییل.

مین ایكی یوز ایل اؤنجه، موغان‌دا چئشیت‌لی قالا‌لاری قالان آذربایجانین ایگید اوغلو بابك، آت مینیب قیلینج اوینادا‌راق، یوردا یوروین یاغی‌لارا قان قوسدوروب.

كور‌اوغلو، آدلیم قیر آتی و میسری قیلینجی ایله، چنلی‌بئل دئییلن شرف و غیرت دیاریندا یاغی‌لاراـ السیز-آیاق‌سیزلارا ظلم ائدن‌لره قان اوتدوروب.

میللتین قانین سوموران‌لارلا ووروشماق‌دان اؤتورو داغ‌لاری دایاق آلیب اونون قوینونا سیغینان، قوچاق نبی بوز آتی ایله ایندی ده خالقین ماهنی‌لاریندا دئییلیر:

نبی‌نین بوغ‌لاری ائشمه-ائشمه‌دی

پاپاغی گول‌له‌دن دئشمه-دئشمه‌دی

نبی‌نین آتینی هئچ آت كئچمه‌دی

قوی سنه دئسین‌لر آی قاچاق‌نبی

هجری اؤزون‌دن آی قوچاق‌نبی

نبی، آرازین اوتاییندا یاشاسادا ، آرازین بوتاییندا یاشایان خالقینین هایینا هوی وئرمك‌دن اؤتورو، آرادا آتینی اوینادیب ایلدیریم كیمی شاخیییب آرازا وورورموش.

"اورتا آسیا قیرلاری (دشت‌لری ع.خ) ساكینی اولان تورك‌لر، آتی دا اؤز خانیم و سلاح‌لاری كیمی اؤز ناموس‌لاری بیلیردی‌لر. آتی سئومك ایسلام‌دان سونرا دا تورك‌لرین آراسیندا داوام ائتدی. كور‌اوغلو داستانیندا "قیر آت" اونون اؤزو قدر داستانین قهرمانی‌دیر".(9. س81)

گؤرونور كی "آت ازل‌دن بیزه یاخین و دوست اولوب، حیات-معیشت‌یمیزین ان یاخین كؤمك‌چی‌سی، ایگیت‌لریمیزین داردا-چتینده آرخاسی، وفا‌لی دوستو-یولداشی اولوب، شرف، شهرت رمزی اولوب...

جینس آت‌لار

 موغاندا، آتچی‌لار آراسیندا، ان گؤزل آت قارا باغ آتی‌دیر. اوندا اولان نام-نیشان و گؤركم بئله‌دیر: باغا چاناق و قاراقوش دیرناق، اؤكوز بیلنگ، دؤشو ائنلی، پاچاسی ائنلی (30-35سانت)، قیلینج بویون، مندووو (بویون‌لا بئلین آراسی) اوجا، باش و قویروق دیك اولور. بو گؤركم هانسی آتدا اولسا او آت قاراباغ آتی اولماسا دا، یاخشی آت اولور.

بون‌لاردان باشقا، قارا باغ آتی‌نین بئلی میل‌لی، دیلی هاچا، بیرینی سیویرتمه، بیلنگین‌دن دیزینه قدر قارا اولور و بونا قارا شالوار دئییلیر، بدنی‌نین بویاسی سمند (آغلا ساری آراسیندا) اولور، یال-یئلكه‌سی قارا اولور.

یاخشی آتین باشقا بلیرتی‌لری بئله‌دیر: جئیران بود اولور. دئمه‌لی بودون آشاغا‌لاری اینجه اولور، اما امجه‌یی‌نین یانینا یاخین توپا اولور. آلنی‌نین نفتزی اولماز. هر آتین آلنیندا قیریش اولا و بو قیریشین قآت‌لاری‌نین یاتیمی اوزو آشاغا اولا او آتا نفتز دئییرلر. آتچی آدام بئله آتی آلماز. بئله آتین مینه‌نینه اوغور گتیرمه‌یه‌جه‌یینه اینانیلیر. آت دایاندیغی یئرده اونون جوت بیلنگی‌نین آراسی اوچ بارماق‌دان آرتیق اولماما‌لی‌دیر. بیرده بئله بیر سؤز وار: آتین بیر آیاغی سكیل (آلا) اولدو یاخشی‌دیر، ایكی و حتی اوچ آیاغی دا سكیل اولدو یاخشی‌دیر اما دؤرد آیاغی دا سكیل اولسا یاخشی دئییل. بو نیشان‌لاردان باشقا "جئیران بود" اولان آت دا مینمك اوچون یاخشی اولور.

ایكی یاشار دایاـ قولانا نوختا یا یوگن وورورلار و اونون اوستونه بیر خورجون آشیریرلار و یئدك ده چكیرلر. بو ایش گون‌لرجه آردیجیل گؤرولور. بالا-بالا اوستونه یهر قویورلار. اون-اون‌بئش گون كئچیر، دای یا قولان بو ایشده یورولان‌دان (بو ایشده بیر سؤیلم‌دیر و دوشنوشمك آنلامیندا‌دیر) سونرا بالا-بالا مینیلیر. اونو مینن، قام‌چی یا تاختا یا بالاجا آغاج‌لا اونا گرك‌لی سؤزلردن دئیه-دئیه بوینونا وورور و ایسته‌دیگی یئره دؤنده‌ریر.

اؤیره‌دیلن آت یئریش‌لی سویون‌دان اولسا، اونا یئریش ده اؤیره‌دیرلر. اونو مینن آتلی اونون نوختاسینی چكیر و موچخورور، و بئله‌لیكله آت باشیبوشونا اولمادیغینا، مینه‌نین ایسته‌دیگی كیمی یئریش یئریییر. بو ایشی اؤیرندیك‌دن سونرا بیر آز تئز-تئز یئریش گئدنده یورغا اولور. یورغا آت گؤزل مینیك وئریر و میننی اینجیتمیر. آتین بیر تور یئریشی وار كی اوندا دیك-دیك آتیلیر. بو یئریشه یورتما- یورتوو دئییلیر. یورتما یئریش، مینه‌نی اینجیدر. یورتما و یورغا دان دا قاییم قاچیش، دؤردم اولور. دؤردمین یاواش قاچیشینا بالا‌لپیر دئییلیر.

ایندی، ساخلاماغا یورغا آت یاخشی‌دیر. اما آل-وئره گؤره یئریش آتی سئویرلر. دئمه‌لی ایندی آتی اوزاق یول‌لارا یوخ، یاخین یول‌لارا و گؤسترمك اوچون مینیرلر. اونا گؤره یئریش آتی سئویرلر، یئریش آت آیاق‌لارینی تئز-تئز یئره وورور و آددیم‌لارینی قیسا آتیر. ایندی بو آت‌لارا قدم آت دئییرلر.

آت، اوچ یاشیندا مینیگه حاضر اولور. اوچ یاشین‌دان بئش یاشینا كیمی، هم آرتیر، همه‌ده ائننه‌نیر.

میدیا‌لی‌لار (مادلار) دؤورونده آتین اصیل یئمی یونجا اولموشسا دا(1- س.230) ایندی آتین اصیل یئمی آرپا سامان‌دیر. گونده اوچ ائونه یئم وئریلیر. سحر-آخشام، آرپا-سامان و گون اورتا تك سامان وئریلیر. گونده سوب-آخشام دا سوواریلیر. آرپا سامان آتی چكیر. یعنی بده‌نین یئللندیرمه‌دن بركی‌دیر. آما آیری یئم‌لر، یونجا-اوت آتین بدنینی یئللندیریب شیشیردیر. بئله آت اوزاق یول گئدنده تؤشكویور (تئز-تئز نفس وورماق) و تئز یورولوب ترله‌ییر.

آتین بیر یا ایكی یاشی اولاندا، اونون یال-یئلكه‌سینی دییشیلسین دئیه، بیر دؤنه قیرخیرلار.

 

آتین یاشینی نئجه بیلمك اولار؟

آتین ایكی یاشینا كیمی، آغیزیندا اولان دیش‌لره سوت دیشی دئییلیر. ایكی یاشین‌دان سونرا قاباق‌دان، اوست‌دن و آلت‌دان ایكی دیشی دوشور، و اوچ یاشینا كیمی ایكی ائنلی كورك دیش اونلارین یئرین‌دن چیخیر. دئمه‌لی تك بو دیش‌لرین اولماسی اونون اوچ یاشینی گؤستریر. بو دیش‌لره قولون دیشی دئییلیر. اوچ یاش‌دان سونرا قولون دیش‌لرین اویان بو یانیندا اولان دیش‌لر دوشور و دؤرد یاشا كیمی چیخیر. بئش یاشیندا دا اونلارین یان‌لاریندا اولان دیش‌لر، یئرینی آرپا‌لیق دئییلن دیش‌لرله دییشیر. دئییرلر بو دیش دلیك اولور و اونون دلیگینده آرپا گیزله‌نه‌بیلیر و ائله اونا گؤره آرپا‌لیق دئییلیر. بئش یاش‌دان سونرا، آت دیش دییشمیر، آما هر ایل آرپا‌لیق بیر آز یئییلیر و آتین آلتی-یئددی-سككیز... یاشینی بللندیریر. بو یئییلمه، اون یاشینا كیمی اولور. بو یاشدا، آرتیق، آت قوجالمیش ساییلیر. بو اوزدن آت آل-وئرچی‌لری آت آلیب- ساتاندا یاشینی بیلمك‌دن اؤتورو اونون دیشینه باخیرلار. بو ایشله باغلی بئله بیر آتا سؤزو یارانیب: "بَی وئرن آتون دیشینه باخمازدار".

آتین ان گوج‌لو و قیو‌راق چاغی، بئشله یئددی آراسیندا اولور. دئمه‌لی او چاغ "سینوو گمیرن" چاغی اولور.

آتین ائركیینه یابی یا آیغیر و دیشی‌سینه مایدان دئییرلر.

آت‌لاری جوت اكمك، خالوار و باشقا یوك داشیماق، آرابا قوشماق و مینیك اوچون بسله‌ییرلر.

آتین بویا‌لاری

كورن: توند قیرمیزی و سارییا ماییل اولور، یال-بیرچه‌یی ده قیرمیزی اولور.

كهر: قارا كهر ده اولور قیرمیزی كهر ده. كهرین یال بیرچه‌یی قارا اولور.

قیزیل: گؤی قیزیل یا سیغیرچینی، قیرمیزی قیزیل، قارا قیزیل، قارا قیزیل یاشا دولدوقجا خال وورار. قیزیل بویا‌لار پاریلداغان اولورلار.

سمند: سارییلا آغ آراسیندا اولور.

بوز: آغارمیش اوت بویاسیندا. قوچاق نبی‌نین آتی بو بویادایمیش.

قاتیق دوشاب: بنؤوشله آغین قاریشیغی. بویا‌لارین ان بیه‌نیلمزی‌دیر.

 

آتین آزارلاری

چر آزاری: بو آزاری توتان آت هئی یاتار-دورار و قویروغونا دوغرو باخار. بو آتین گؤزونون اوستون‌دن بیرچك قانی دئییلن بیر قان آلینیر و یاخشیلاشیر. قان آلینماسا اؤلمه‌لی‌دیر.

گیرگی: بوندا دا آت قرارسیز اولور، چوخ یاتیب-دورور. بو آتین آغیزین آچیب اوجو ایتی دمیرله اونون اوست داماغینی، آغیز-بورونون‌دان قان گلینجه بیزله‌ییرلر و آت یاخشیلاشیر.

 

آت‌لا باغ‌لی میفیك اینام‌لار

جینس آت‌لارا گؤره بئله دئییلیر: «خیضیر ، اؤلومه چاره آراركن، یولو بورایا [قاف داغینا] دوشدو. بو داغدا كی "سوت گؤلو"نده هاوادا اوچماق اوچون قانادلی، سودا اوزمك اوچون كورك‌لی آت‌لارین اولدوغونو گؤردو. اوچان آت‌لاردان توتماق ایسته‌دی، اما توتابیلمه‌دی. اوندا بو گؤله ایچگی (شاراب) تؤكدو، ایچن آت‌لار سرخوش اولدو. خیضیر بون‌لاردان بیر جوتون توتدو. اوچماسین‌لار دئیه قانادلارینی قیردی. بون‌لاری جوتلشدیردی و جینس آت‌لار بون‌لاردان تؤره‌دی.»(6-س.102و145) «تورك دیل‌لی خالق‌لارین دئمك اولار كی، آز قالا هامی‌سی‌نین میتولوژی‌سینده آت سو ایله باغ‌لی دوشونولموش‌دور. اسكی میتولوژی گؤروش‌لرله سسله‌شن تورك دیل‌لی خالق‌لارین داستان‌لاریندا بعضاً اولو بابانین، اجدادین ، ایگیدین آتی آچیق‌دان  آچیغا سو روحون‌دان یارانمیش‌دیر. ...كور‌اوغلو داستانیندا . ایلخی‌چی آلی كیشی آت‌لاری دنیز قیراغیندا اوتاریرمیش. دان یئری آغاراركن دنیزدن ایكی آیغیر چیخیر. همین آت‌لار گلیب ایلخییا قاریشدی‌لار. ایكی مادیانا یاخینلاشان‌دان سونرا یئنه قاییدیب دنیزه گیردی‌لر مادیان‌لار دوغدو .دای‌لاردان بیری سونرا‌لار قیر آت، او بیری‌سی دور آت آدی ایله مشهورلاشدی‌لار. بوردا سو روحونو دنیزدن چیخان آیغیرلار تجسم ائتدیریرلر.»(5- س.27) اینسان تورپاق‌دان یاراندیغی كیمی آتین‌ دا سودان، یئل‌دن و تورپاق‌دان یارانانی وار. یاخشی زیرنگ آت یئل كیمی گئدیر و سو كیمی آخیر آما تنبلی یوخ.(6- 102و145)

«آتین گؤی، بوز رنگده اولماسی دا اونون مقدس‌لرله باغ‌لی‌لیغینی گؤسترن الامت‌لردن‌دیر. چونكی گؤی رنگ گؤی تانری‌سینا، بوز (آغ) رنگ ایسه یئر اوستو تانری‌سی اولگنه آیید ائدیلیرمیش. اسكی ده بیر اینسانین ، حیوانین (اونقون) شئیین ایلاهی قوه‌لره باغلیلیغین گؤسترمك اوچون اسكی اینام‌لارلا باغ‌لی افسانه‌لرده ، میتولوژی دئییم‌لرده و س. اونلاری همین رنگ‌لرله بو و یا باشقا شكیلده الاقلندیریرمیش‌لر.(5- س.27)

"حضرت سلیمان [منجه خیضیر] «دیری‌لیك سویون» آرادیقدا ظلماتا گئتمك ایسته‌ین ده، بیر بیلنده آدام دئدی اورا هئچ آت گئده بیلمز، تك ایكی یاش‌لی آت دیمه‌میش قولان گئده‌بیلر. اونون گؤزو چوخ ایشیق‌لی‌دیر. گئدیب ظلمات‌دان سویو گتیریب اما یولدا یورقونلوق‌دان یوخویا گئدیب و تولوغ‌دلن آدلی قارا قارغا‌دان بیر آز بؤیوك بیر قوش تولوغو دلیب اؤلومسوزلوك سویونو ایچیب و قالانی آخیب یئره گئدیب. بو دورومو گؤرن قوزغون (آغ بابا) تولوغ‌دلنی قوووب-توتوب آغزین چالیب پته‌نه‌یی قاریشیق او اوتدوغو سویو اوتور. اونا گؤره تولوغ‌د‌لن‌ین پته‌نه‌یی یوخدور و قوزغونون دا سكسن ایل یاشایانی دئییر هله كئچه‌له فئره‌دیر.(3- س.145)

«آت ان گوج‌لو كولت اولان، داستان‌لاردا چوخ یئر توتان بیر حیوان‌دیر. شامان‌لیغی قبول ائدن توررك‌لرله موغول‌لارین اینانیشینا گؤره آت گؤی‌دن ائنمیش‌دیر.

یاقوت‌لارا گؤره قاهرامان‌لارین آت‌لاری گونش‌دن گلمیش‌دیر.

بیراز تورك بوی‌لارینا گؤره ده (آپساتی) آدیندا آت‌لارین بیر تانری‌سی واردیر.

بیرده قانادلی و كورك‌لی آت‌لار واردیر كی، هم اوچان هم اوزن بو آت‌لار قاف داغی‌نین آلتین‌داكی (سوت گؤل)ونده اولماقدا‌دیر.

خیضیرین قیر یا بوز آتی قانادلی دیر،اوچار كیمی گئدر.

ایسلام اینانیش‌لاری آراسیندا یئرله‌شن بیرده بو سؤیلنجه واردیر:

تانری آدم پیغمبری جننت‌دن چیخارا‌راق دونیا اوزونه گؤنده‌رركن، قانادلی بیر آتا میندیردی. آدم قانادلی آتین آیری‌دان اوچا‌راق جننته دؤنمه‌سین‌دن قورخدو، قانادلارینی قیردی. بون‌دان سونرا آتین قانادلارین‌داكی گوج قیچ‌لارینا ائندی.

گئنه بو آتین جننت‌دن چیخاركن دؤرد گؤزو وار ایدی. قانادلاری قیریلدیغی اوچون دونیادا قالماق مجبوریتینده قالان حیوان، اوزونتوسون‌دن گؤزلری‌نین ایكیسی كور اولانا كیمی آغلادی. بون‌لار ایندیكی گؤزلری‌نین اوزه‌رینده اولوردو. گؤرمز دوروما گلینجه قورودولار، یئرلری بوش قالدی. گؤزلرین اوزه‌رینده كی چوخور، بو قورویان گؤزلرین یئری‌دیر.

ان دیرلی جینس آت‌لار اوچون سودان چیخان بیر آیغیر اوردا توش گلدییی بیر قیسراق‌لا جوتلشمیش، جینس آت‌لار بون‌لاردان تؤره‌میش‌دیر كی بو آت‌لار دنیزلری ده اوزه‌رك كئچردی‌لر.

سودان چیخان آیغیرلار اوچون بئله ده بیر سؤیلنجه داها واردیر:

بون‌لار سودان چیخیب گئنه سووا گیررلر. قیرخ دنه‌دیرلر، بویولودورلر (سئحیرلی). اولدوق‌لاری سودان یا دنیزدن چیخا‌راق، پینار سویو ایچمك ایسته‌دیك‌لری چاغ بیر آدام بیرینی توتوب اوستونه مینرسه، آیغیر بونا چوخ سئوینر، آدامی یئل سرعتیله ایسته‌دیگی یئره آپارار.»(6- س.102و145)

 

آتلا باغ‌لی آتا‌لار سؤزو

-آت آلمامیش آخورین چكئی

-آت اوسته كیم بیلئی قاشی اَیرودو

-آت اؤلنده ایتون بایره‌می‌دو

-آت اؤلنده یئری قالار، آدام اؤلنده آدی

-آت تپوگینه آت دؤزر

-آت میخی چیخارسسا، ایكی یئره دیسه بی اؤزینه دگر

-آتدان دوشمیشم، آما آددان دوشمه‌میشم

 

قایناق‌لار ساخلانیر

http://www.milmugan.blogfa.com/post-12.aspx