گرمی نیوز

گرمی نیوز:

بیر بؤلگه‌نین و منطقه‌نین و اوردا یاشایان میللتین فرهنگیندن اؤزونده بعضاً گئنیش معلومات داشییان عنصرلاردان بیری یئر آدلاری‌دیر. یئر آدلاری حادثه‌لر، تایفا آدلاری و اؤز طبیعی دورومو اوزره آلدیغی بو آدلار آلتیندا او معنا ایله باغلی ان آزی بیر ایپ اوجو ساخلامیشدیر. بو آدلارین چوخو مقدس بیر ایناما بورونه‌رك ایل‌لرجه خالقین اینانجیندا یاشاییب اونو دا یاشاتمیشدیر. دئمك اولار كی هئچ بیر آد ائله-بئله و بوشو-بوشونا یارانیب بیر یئره وئریلمه‌میشدیر بلكه آراشدیریلسا هر بیریسی‌نین اؤزونه گؤره علتی و درین فلسفه‌سی واردیر.

تورك‌لرده آد قویما دبی‌نین چوخ درین تاریخی واردیر. یازیلما تاریخیندن مین ایله یاخین كئچن "دده قورقود" كیتابی‌نین بیر نئچه بویوندا بو رسمی گؤرمك اولار. "بای بورا اوغلی بامسی بئیرك" بویوندا، "بای‌بورا"نین اوغلو اولور. او واخت اوشاق بویویوب بیر ایگیدلیك گؤستریردی و سونرا گؤستردییی ایگیدلییه لایق بیر آد آلیردی. یئنی‌یئتمه "بامسی" آتاسی "بای‌بورا" بگین خارجه اؤلكه‌لره گؤندردییی بازرگان‌لاری دشمن الیندن ایگیدجه‌سینه قورتاردیقدان سونرا "بئیرك" آدینی آلدی. باشقا بیر بوی‌دا "دیرسه خان"ین اوغلو، بوغانی اؤلدوروب بوغاج آدینی آلیر.

بوندان دا قدیم تاریخه مالیك اولان اوغوزون ایگیرمی دؤرد بویونون نئجه آد آلماسی چوخ ماراقلی دیر كی، "شجره تراكمه" و "دیوان لغات التورك" كیمی تاریخی كتاب‌لاریمیزدا بو حاق‌دا گئنیش اوخوماق اولار.

ترلان، آسلان، آلیجی، قوچ‌آلی و ... كیمی آدلارا باخماق‌لا یوخاری‌دا دئدییمیز دبین حتی بیزیم زامانا بئله گلیب چیخدیغینی گؤرمك اولار.

منطقه‌میزده اولان مختلف یئر آدلارینا اؤتری ده اولسا بیر نظر سالساق، بو آدلارین هاردان گلدییینی بئله سیرالاماق اولار؛

1-یئرین اؤز طبیعی دورومو؛ داش زئیوه، تپه‌باشی، تپه، آخما قایا، قره‌قوش، گئن‌دره.

2-اوردا اولان حادثه ایله باغلی؛ آلی وورولان، داوالو یئر، نادر تپه سی.

3-اینانج و اعتقاد اوزره؛ آلا داغ (دده قورقود دا)، قبله داغی، دئو قالاسی، جین كندی، جیننو دره.

4-شخص آدی اوزره؛ قوباد كندی، آغاممد بَی‌لی، سرخان قیشلاغی، مئهدی خانلی، قهرمانلی، حمزه‌خانلی.

5-پئشه آدی ایله باغلی؛ دمیرچیلی.

6-تایفا آدی ایله باغلی؛ ائلخان‌لار، قوزلو(اوغوزلو)، آنقوت‌لار.

7-آغاج آدی ایله باغلی؛ قره‌غاج، قره‌قاباق، چینار، سروآغاجی.

و ...

آدین داشیدیغی بو اؤنم و اهمیتینه باخمایاراق، دلیل‌سیز، اصول‌سوز و قایداسیز دییشلدییی حال‌لار دا اولور. كئچمیش‌ده بو حادثه‌یه معروض قالان یئرلردن بیری ده بیزیم بؤلگه‌دیر. آدلاری دییشن‌لر بیر نئچه نؤوع یول توتاراق بو ایشی ایره‌لی سورموش‌لر؛

1-آدلارین داشیدیغی معنا فارسجایا كؤچورولوب؛ قاراچای=سیه‌رود، آغ‌چای=سفید‌رود، داش‌زئیوه=زاویه‌سنگ.

2-یئرلی-دیبلی دییشیلیب؛ آلازار=سینه‌سر، قورو دره=آغا درق، هامار‌كند=كریملو، تولاچی=صیادلر، قاراداغ=ارسباران.

3-فارس و عرب سؤزلرینه یاخین تلفظو اولان تورك آدلاری اونا دؤنوب؛ پرمئییر=پرمهر، زینگیر=زنگیر، بی‌اَره=بیعرق، آذآدلی=آزادلو، بولقار چایی=بالهارود، سال‌آوات=صلوات، مزه‌ره=مزرعه، دره‌اؤرد=دره رود.

4-آدین توركجه تلفظو یئرینه فارسجا یازماق؛ مووغان=مغوان، آلای‌لا=آلیله، اَل‌له‌سر=آلیله‌سر، اووسوران=افسوران، سال‌آلا=سلاله، درین كؤوود=درین كبود.

آدلار موضوعسوندا یازماق طبیعی اولاراق گئنیش مطالعه و معلومات طلب ائدیر، بو قیسا بیلگی‌نی وئرمك‌ده فرهنگیمیزده آدین اهمیت‌لی و اؤنملی اولماسینی خاتیرلاتماق ایسته‌دیك. اونلاری قورویوب ساخلاماق اوچون هر كیم اؤز گوجو قدر هئچ اولماسا اؤز یاشادیغی بؤلگه‌نین آدی باره ده یاشلی‌لاریمیزدان اؤیرنمه‌لی‌دیر.

حؤرمتلی یازاریمیز سید محمد ابراهیمی جناب‌لاری‌نین یئر آدلاری باره ده آپاردیغی آراشدیرمالاردان آرا-سیرا دوشرگه‌میزده یایاجاییق؛

 

آب بیلر چای(Ab bәylәr çay)

آب بیلر موغاندا اولان چایلارین بیریسینین آدیدیر. بو چای خوروزلو داغلاریندان باشلانیب بیله سواری سووشاندان سونرا اوتایدا بولقارچایینا قاریشیر. بونون آدینا «آق بیلر» ده دئییلیر. آب سوزو سومئلردن قالمیش قاپی، شهر قاپیسی آنلامیندادیر. بو سوز فارسجا آب (توركجه سو آنلاملی) سوزونه اوخشارلیغی اولدوغو اوچون چوخلو آراشدیریجیلاری یاهالدیب و چاشدیریبدیر. بئله لیكله "آب بیلر"، "بیلر قاپیسی" آنلامیندادیر. بو چایین آدی آغ بیلر اولسا اوندا آنلامی بئله اولار؛ "آغ"، سوزلوكده قار و سود بویالی (رنگلی) شئی دئمكدیر. آغ سوزو "كیچیك" آنلامیندادا ایشله نیر. اؤرنك اولاراق قاراسو؛ سویو چوخ و بویوك چای، آغ سو؛ سویو آز و كیچیك چای دئمكدیر. بو سوزو بهزادی، فرهنگ آذربایجانی فارسی سوزلوگونون 1148 نجی صحفه سینده، "ده ده قوقود" دا اولان سوزلری آچیقلایاندا، "گئن" و "گئنیش" آنلاملاریندا بیلیب. پروفئسور سیداف «آذربایجان خالقینین سوی كؤكونو دوشونركن» كیتابینین 205نجی صحفه سینده قدیم تورك دیلینده؛ "آغ" سوزنون؛ "اوجا" و "اوجالیق" آنلاملاریندا ایشلنمه سین بیلدیریر. بئله لیكله؛ آق بیلر، "اوجا بیلر یئری"  آنلامیندا اولور.

آجئشمه (Aceşmә)

آجئشمه اوچ سؤزدن یارانیب؛ "آج"، "ائش"، "مه". آج (Aç) و اَج (çӘ)، سؤزلری سومئرجه «اش»(Eş) سوزونون باشقا فورمالاریدیر. بو سؤز سومئرلرده «ائو» آنلامیندادیر. بو سؤزو آجئشمه سؤزوندن باشقا آذربایجانین آچمیازین، عجبشیر (اج + اب + شیر)، آچمیزان(همداندا) و... گؤرمك اولار. (آج سؤزونه گؤره باخ؛ منصور رهبری؛ تحقیقی پیرامون شهر عجبشیر؛ نوید آذربایجان ، سای 232) آجئشمه نین ایكینجی بؤلومو «ائش» سؤزودور. «"دیوان لغات الترك" ون یازدیغینا و میرعلی سیدوفون آراشدیرمالارینا اساسا قدیم تورك ائللری، اوجمله دن هونلاردا "كام = قام" سؤزو شامان، روحانی، آراحكیمی، سئحیرباز، دین خادمی، كاهین، فالچی، طبیب، حكیم، عالیم، فیلسوف، ... معنالاریندا ایشلنمیشدیر.(اوغوز سلطنتی؛ آلتای ممدوف، باكی 1992، ص 273) یعنی بیر نووع احتراملی و مقدس سؤز اولموشدور و بونا گؤره ده هونلار داخیلینده "ائش – كام = آتا - كام" شكیللرینده یعنی "آتا - شامان"، "آرخاداش شامان" معناسیندا اولموشدور. "ائش" اسكی تورك دیلینده همده آرخاداش، یولداش معناسیندا اولموشدور.(دیوان لغات الترك، ج1، ص 47و458) (پروفئسور زهتابی؛ ایران توركلرینین اسكی تاریخی، بیرینجی جیلد، صحیفه 536). بو آدین سونو"ما – مه" ایله بیتیر. بو آرتیجیسی «ان قدیم دؤورلردن تورك دیللرینده فعللردن دوزلمه ایسملرین یاییلمیش شكیلچیلریندن بیریدیر». (پروفئسور زهتابی؛ ایران توركلرینین اسكی تاریخی، بیرینجی جیلد، صحیفه 292)  بئله لیكله آجئشمه سوزونون؛ آتا ائوی، آرخاداش و یولداش ائوی  آنلاملاری اولور.

همیده قئید ائتمك گركلیدیر كی «آچه»(Açe) تورك ائللرینین بیرینین آدیدیر».(چایلی؛ نگاهی به واژه های اساطیری آذربایجان، ص33) بوجور سانساق آجئشمه، آچه تایفاسینین آتاسی یئری آنلامین داشییر.

ایندی توركجه میزده "آج" سؤزو آجلیق حیس ائدن، قارنی بوش و یئمه یه احتییاجی اولان آدام حاققیندا ایشلنیر. همیده توركجه میزده "آجیشما"سؤزو وار. بو سؤز اصلینده آجیشماق دیر؛ گوینه مك، آغریماق، گیجیشمك، قیجیقلانماق ...  (باخ؛ آذربایجان دیلی نین ایضاحلی لوغتی؛ كوچورن، بهزادی، ج 1 ص64).

800x600 Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4 قایناق:گونئی‌لی ح.م. دده قورقود كیتابی. تهران. اندیشه نو یایین ائوی. 2008. 336س.

http://www.milmugan.blogfa.com/post-16.aspx