توركه داوا (طب سنتی) / علی محمد خلفی زنگبر
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
دده‌قورقود كیتابیندا، دیرسه‌خان قوللوق‌چوسونون حیله‌سی ایله اوغلو بوغاج‌خانی اوخلا ووروب ییخاندا، "اوغلان آندا ییقیلدیقدا، بوز آتلو خیزیر اوغلانا حاضر اولدی. اوچ قاتلا یاراسین الیله سیغادی، - سانا بو یارا‌دان قورقما اوغلان، اؤلوم یوق‌دیر. تاغ چیچگی، آنا سودی ایله سنین یارانا ملهم‌دیر، - دئدی، غاییب اولدی."(1.س.39) بو ملهمه میفیك باخیشلا باخیلسا بئله، توركه‌داوانین ان اسكی چاغ‌لاردان بیزیم میللتین آراسیندا وار اولدوغونون ثبوتودور.
تجروبه یولو ایله طبیعتین هر سیررینی آچماغا چالیشان آتا-بابالاریمیز، اینسانا عارض اولان دردلرین ده درمانینی ائله طبیعت‌ده آرامیشدیر. اونلارین اؤیرندییی درمان‌لار و ملهم‌لر یئنی طبابت گلینجه‌یه قدر گوجلو صورت ده ایشلنیردی. اونا باخمایاراق سون زامان‌لار صونعی داوالارین عارضه‌لریندن یاخا قورتارماق ایسته‌ین اینسانلار یئنی‌دن توركه‌داوا یا "طب سنتی"یه قاییتمیش‌لار.
گئرمی اطرافیندا اولان بیر نئچه توركه‌داوانی نمونه اولاراق گتیریریك؛
ایت قاپماق: بیرینی ایت قاپاندا ایت یییه‌سیندن چئینه‌مه آلیرلار، و اونو یارانین اوستونه باغلاییرلار. (چئینمه: ساری یاغلا تندیر چؤره‌یینی ایت یییه‌سی چئینه‌ییب وئریر.) بیر گون‌دن سونرا اونو گؤتوروب اونون یئرینه قیر یا قیر-ساققیز قویوب باغلاییرلار. یارا یاخشی‌لاشینجا او صورت‌ده قالیر. قیر یارانین چیرك(ایرین)ین چكیب چؤله وئریر. یارا یاخشی‌لاشاندا قیر دا قوپوب دوشور.
باش آغرینی گؤتورمك: گؤبك گؤتورمه كیمی..
باغا یارپاغی: آچیق یارانین اوستونه باغ‌لارلار و اونون چیركینی چكر.
باغا: باغانین اؤلوسون تندیره آتیب یاندیریرلار و باباسی‌لی اولان تندیرین آغزیندا اوتورور.
بوزووشه: قویون قولاغینا اوخشار و چؤله‌ایشله‌مه‌نین (ایسهالین) داواسی‌دیر. اونو دمله‌ییب ایچیرلر و ایسها‌لی توخدا‌دیر.
بویمه‌درن: سانجی‌سی اولان اونو دمله‌ییب ایچیر. سانجینی كسیر.
پینتی گولو: گون یولداشی‌نین آغ گولونه دئییرلر. بونون چایین دمله‌ییب ایچیرلر، بئل آغری‌سینا و سوموك آغری‌سینا خئییردیر.
تیكه اؤتورمه: بیری‌نین اوره‌گینده تیكه قالاندا هر بیر ائو اوجاق (هر ائوده آتا‌دان-آنا‌دان بیری تیكه اؤتورن اولسا، او اؤلن‌دن سونرا اوروسومو بیلن ائولادینا چاتیر) اولسا اورا گئدیرلر. اوره‌گینده تیكه قالانین قولونون بیرینی توتوب بیلنگ‌دن بیر آز یوخارینی قولون ایچینده اوزو یوخاری سیغاییر. دئییرلر اوره‌گین داماری قولدا اولور و او داماری سیغاییرلار. اورگ‌ده تیكه قالمیش اولسا او دامار شیشیر. اوچ گون آج قارینا بو ایشی گؤرورلر و تیكه آشیر.
چرتمه: اوشاق نظر اولاندا و بؤیوك آدامادا سویوق دگنده، بئلین تیغه یا اولگوج ایله چرتیب اوووب سونرا اوستونه كوپه قویورلار. كوپه بدنین میندار قانین چكیر.
چیخیق سالما: بعضاً اینسان یا ائو حیوان‌لارین‌دان بیری‌نین اعضاسی‌نین بوغونو یئرین‌دن جاییر (چیخیر). بئله حال‌لاردا چیخیغی سالماق اوچون اونو بیر چیخیق‌چی یانینا آپاریرلار. چیخیق‌چی تجروبه اوزره اویرندیگی یوللا چیخیغی سالیر. سونرا یومورتدانین ساری‌سینی قند اوووغونا قاتیب، بیر آغ پارچایا چكیب چیخیق یا چاتداق تئرینه باغلاییر. یومورتدا ساری‌سی اونون آغری‌سینی چكیر.
چیرتداغان: چؤلده تاغ شكلینده بیتیر، تاغی یئمیش، قارپیز و یئلپه‌نك (خیار) تاغینا بنزه‌ییر. مئیوه‌سی باش بارماق بوغونو بویوندا اولور. یازدا بیتیر و یایدا یئتیشیر، بویاسی یاشیل اولور یئتیشدیكده بیر آز سارالیر. ایچی بالاجا كونجوت كیمی دنه و سو ایله دولو اولور. یئتیشنده شیشیر و تاغ‌دان قوپور و ایچین‌ده‌كی دنه و سو هیزلا چؤله سپیلیر. اونون سویو اینانیلماز قدر آجی اولور. دئییرلر قولاغیندا و باشیندا چیركی اولانین، ایكی دامجی قولاغینا یا بورنونا دامیزدیرسان، در حال چیركی تؤكور. اما چوخ خترلی اولدوغون‌دان تجروبه‌سیز آدام ایستیفاده ائدبیلمز.
چیله داغی: بو هالاق بیزیم آلازار اؤروشونده اولاردی. بو هالاغی دؤگوب قویروق‌لا بیرگه یارانین اوستونه قویاردی‌لار. او یارانی یوموشالدیب هووون (هوو: یارانین قیزاریب ورم باغلاماسی) چكیردی. بیرده اونو قاینادیب یئنی دوغموش آروادلار سانجیلایاندا ایچیردیردی‌لر. دئییردیلر قارینی یوموشالدیب تمیزله‌ییر.
سانجی گولو: دمله‌ییب ایچیرلر، سانجینی توخدا‌دیر.
سینیق باغلاما: بو ایشین اوستاسینا سینیق‌چی دئییلیر. سینیق‌چی تجروبه ایله بو ایشده مهارت قازانیر. سینیغی آغیز-آغیزا قویدوقدان سونرا یومورتدانین ساری‌سینی قند و اون ایله قاتیب آغ بئزین اوستونه یاخیب سینیق و چاتداغا باغلاییر. سونرا سوموك‌لر یئرین‌دن جایماسین دئیه، دؤرد دؤوره‌سینه تاختا قویوب باغلاییر. قول سیناندا اونو بئله باغلادیق‌دان سونرا بویوندان آسیرلار. اونا گؤره بیر آتا سؤزو یارانیب؛ بیرینه بیر اوغورسوزلوق اوز وئرنده اونون قمینه یاخین آدامی قالسین دئیه "قولون سینیغی بویونوندو" دئییرلر.
قارا قایتارما(بیتگی): یارانین اوستونه باغ‌لاردی‌لار، یارانین چیركین، آغری‌سین، آجی‌سین چكردی.
قالیان قاباغی: قالیان قاباغی بورانی كیمی ساری اولور، اونو قورودورلار، ایچینی بوشال‌دیرلار، ائوین هون‌دور تاخچاسینا قویورلار. سونرا بیری ناخوش اولاندا آدینی اونون اوستونه یازیرلار، اینانیرلار یاخشیلاشار.
قان آلما: عمومییت‌له قان آلماق بیر چوخ دردلرین علاجی ساییلیردی. بیری بیر آز حال‌سیزلایاندا اونون بئلینی بیلن آدامین بیری بیر نئچه یئردن چرتیب كوپه گؤتوروردو.
قیمیج گؤتورمه: بئلین تیر سوموگونون آشاغا اوجو نه‌یین سه سببی ایله قارینا دوغرو اییلَنده قیمیج اولما باش وئریر. بئله حالدا قیمیج شخصین اوراسی آغرییار و شخص اینجیدیك‌دن راحت اوتورا بیلمز. قیمیجی گؤتورمك اوچون بیر بیلنده یانینا آپارارلار. اوستا قیمیج اولان شخصین قیمیجینی اؤزل یوللا گؤتورر.
كوپه گؤتورمه: قابیرغا باتاندا، قیمیج اولاندا، بئل آغرییاندا، باش آغرییاندا، بارداق یا ایستیكانلا كوپه گؤتورورلر توخدا‌دیر. بیر تیكه اسكی‌نین ایچینه كول ییغیب اونون اوجلارینی بیر یئره توپلاییب پیلته كیمی باغلاییرلار. اونون اوجونو نئفته باتیریب یاندیریرلار و آغری اولان یئره قویورلار و بارداق یا ایستیكانی یانارین اوستونه قویورلار. اود یاندیقجا بارداق اتی سومورور و اود سؤنور. بیر نئچه دقیقه بئله قالیر سونرا بارداغی گؤتورورلر.
كهلیك اوتو: چایین دمله‌ییب ایچرلر، قورساغا (معده‌یه) خئیری وار.
گؤبك گؤتورمه: قارین هئی گؤبك اطرافین‌دان آغرییاندا دئییردیلر گؤبگین دوشوب. گؤبك گؤتورن سوب آج قارینا اوخلووون كوت باشینی گؤبگین اوستونه قویوب بورا‌راق ایچه‌ری باسیردی. بیر نئچه دقیقه بئله ساخلاییردی و بیر داها تكرار ائدیردی. بو ایشی اوچ گون سوب‌لر تكرار ائدیردی‌لر. گؤبگی دوشن آدام یاخشی‌لاشیردی.
گیلدیك: چایین دمله‌ییب ایچیرلر، آدامی تئز-تئز چؤله آپاریر و بؤورگین و سودوكلوگون ایشله‌مه‌سینه خئییردیر. اونا گؤره بؤو‌رك‌لرینده داش و یا آغری-آجی‌سی اولان شخص اوندان چوخ ایستیفاده ائدیر.
مونجوق گؤتورمه: بیر شخصین بئلی‌نین مونجوق‌لارین‌دان آغرییاندا، اونو آغزی اوستده ییخیب آغرییان مونجوغونون اوستونده اولان درینی ایكی ال ایله چیمدیكده توتوب چكیرلر. بئله‌لیكله باتان مونجوق شیققیلدایاراق یئرینه قایی‌دیر.
نانا: اوووب آیرانا آتیرلار قورساغا (معده‌یه) خئییری وار.
همه‌كؤجو: اونون بیشمیشینی یا چیگینی یئمك، قانین یاغینی (كولئسترولونو) اینانیلماز درجه‌ده آزال‌دیر.
یارانین اوستونه قارا قویما: پیچاق كسن و یا آیری بیر تهر یارا‌لانان یارانین اوستونه، درهال بیر چیت پاراسینی یاندیریب او سویان‌دان سونرا قاراسینی گؤتوروب یارانین اوستونه باسیردی‌لار. اونون اوستونو باغلاییردی‌لار. یارا یاخشی‌لاشاندا، قارا قاسناقلانیب دوشوردو.
یارپیز: دمله‌ییب ایچمك، یارانین اوستونه قویماق، سویو ایله یارانی یوماق، سویوق دیَنده اونو دمله‌ییب اوندان قالخان ایستی بوغو نفس چكمك یارپیزین توركه داوادا اولان اؤنم‌لی ایستیفاده‌لرین‌دن دیر.
یانیق: بیری‌نین بیر یئری یاناندا، قویونون چیلخا و قاتقی‌سیز قیغینی اوجاغا تؤكوب یاندیریرلار و او سویان‌دان سونرا كولونو گؤتوروب یانیغین اوستونه باسیرلار و بیر هفته چكمه‌میش یانیق یاخشیلاشیر.
سون یازیلار
