گرمی نیوز

گرمی نیوز:

دیلیمیزده اولان قوشا كلمه‌‌لر دستوری باخیم‌دان مركّب كلمه‌‌لر سیراسیندا اولور. بو كلمه‌‌لرین چوخونا قاریشان كلمه‌نین بللی آنلامی وار، آنلام‌سیز دئییل. اما اونلارین چوخ‌لارینی آیری‌دا، گونده‌لیك دانیشیغیمیزدا ایشلتمیریك.  مثال اوچون: بعضی یئرلرده بیری‌نین آغلی جایاندا دئییرلر «گؤره‌سن كیم دعا-پیتیگ ائله‌ییب دا!» دعانین نه اولدوغونو دئین‌لر هامی‌سی بیلیر. اما اونونلا ایشله‌نن «پیتیك: یازی-كیتاب»ی یا هئچ بیلن اولمور یا چوخ آز اولور. بئله-بئله چیلخا و كؤكن‌لی توركجه كلمه‌‌لریمیزی بو قوشا كلمه‌‌لردن تاپیب گونده ایشلتدیگیمیز گلمه كلمه‌‌لرین یئرینه سالا بیله‌ریك.

قوشا كلمه‌‌لرین یارانماسینا گؤره تصوّر ائتمك اولار كی، اسكی چاغ‌لاردا «ایكی‌لی دوشونجه پرینسیپی[اصلی]، فیكیر حیاتینین هر یؤنونه تأثیر ائدیردی: “یاخشی‌لیق-پیس‌لیك، آیدین‌لیق-قاران‌لیق، تانری-شیطان، یوكسك‌لیك-آلچاق‌لیق، آجیما-ظالم‌لیك، صبیر-هیددت، بیلگی-جهالت، صداقت-وفا‌سیزلیق”، و... كیمی ضد پرینسیپ(اصل، نظریه)‌لر، ایكی‌لی دوشونجه سیستمینی میدانا گتیریردی‌لر.» (تورك میتولوژی‌سی- س.422)

كلمه‌‌لر واسطه‌سیله ایفاده اولونان قاورام‌لار (مفهوم‌لار) زامان كئچیشینده داشیدیغی تفككورو، اونو ایشله‌دن اینسان‌لار یئرینی بیزلره وئردیگی اوچون، ایتیرسه‌ده، نه‌یه ایشلندیك‌لرینی بیلگی اولا‌راق بیزلره داشیمیش‌دیر. یعنی بیر زامان ایكیلی/دوال دوشونجه و تفككور مجبوریتیندن یاناشی ایشله‌نن قوشا كلمه‌‌لر ایندی ده بیز بیلمه‌دن بیر-بیری‌نین یاردیمینا گلیب قوشا ایشله‌نیرلر. دئمك اولار كی، آنلام یئترسیزلیگین‌دن یوخ بلكه ایكی‌لی دوشونجه سیستئمیندن قایناق‌لانان بیر ایشدیر.

 

مركّب كلمه‌ بئله دوزه‌لیر:

1-ایكی و بعضاً اوچ ساده كلمه‌نین‌ بیرلشمه‌سین‌دن (ایكی و یا آرتیق كؤك سؤز اونون دوزه‌لیشینده اولور)؛ قاراداغ، قاراقاشقاباق، آغ‌ساققال، جان‌گودن، ال وئریش‌لی، بویون‌باغی.

2-یاخین آنلام‌لی ایكی كلمه‌نین‌ بیرلشمه‌سین‌دن؛ تانیش-بیلیش، ال-آیاق، دام-داش، ائو-ائشیك، یورغان-دؤشك، آرواد-اوشاق، قوهوم-قارداش، وار-دؤولت، چال-چاغیر.

3-عینی كلمه‌‌لرین آردیجیل گلمه‌سی؛ بیله-بیله، ال-اله، باش-باشا، قاچا-قاچا، وورا-وورا، یازا-یازا، قاریش-قاریش، یاواش-یاواش، گوله-گوله.

4-ضد آنلام‌لی كلمه‌‌لرین بیرلشمه‌سین‌دن؛ داغ-دره، گئجه-گوندوز، آل-وئر، گلن-گئدن، آغلار-گولر، گؤتور-قوی، آشاغا-یوخاری، یامان-یاخشی، گل-گئد، اویاناگئد-بریگل، یال-یاماج.

 

مركّب كلمه‌‌لرین یازیلیشی:

1-مركّب كلمه‌نی دوزلدن هر كلمه‌نین‌ مستقل وورغوسو اولسا، كلمه‌‌لر آیری یازیلار و آرا‌لاریندا خط قویولماز؛ ائل گؤلو، قارا دنیز، دان اولدوزو، باشا دوشمك، داش‌لی بولاق، ... اما ایكی‌سی‌نین بیر وورغوسو اولسا بیتیشیك یازیلار (بعضاً كلمه‌لر قاریشماسین دئیه اونلاری آیری یازیریق آما آرالاریندا فاصله اولمور)؛ حسنعلی، قاراداغ، علی‌قولو، ...

2-یاخین آنلام‌لی، ضد آنلام‌لی و عینی كلمه‌‌لرین (آراسیندا "با، به، ها" اولماسا) تكرارین‌دان یارانان مركّب كلمه‌‌لرین آراسیندا خط قویولار؛ قوهوم-قارداش، آشاغا-یوخاری، بیله-بیله، ...

گونده‌لیك دانیشیق دیلیمیزده ایشله‌نن قوشا كلمه‌‌لر اكثر حال‌لاردا عینی آنلام‌لی، یاخین آنلام‌لی و ضد آنلام‌لی‌دیر:

*آج-سوسوز

*آج-یالاواج

*آچوغ-ساچوغ

*آد-سان

*آددو-ساننو

*آف-كوف

*آغ-آشكارا

*آغاج-اوغاج

*آغری-آجی

*آغیر-آكاب‌لو

*آغیر-یونگول

*آغیز-بیرین

*آغیل‌لو-باشدو

*آغلئییب-اوخشه‌مگ

*آغلئییب-سیتخاماق

*آخ-وای

*آلا-بزك

*آلا-بؤگورد

*آلا-بیلا

*آل-وئر

*آلچاغ-هون‌دور

*آمان-زامان

*آمان-قَرل

*آند-قوران

*آپار-توپار

*آران-ییلاق

*آرزو-دیلگ

*آرواد-اوشاق

*آروق-اوروق

*آروق-آخساع

*آتیب-توتماق

*آزار-بئزار

*آوار-اَنجر

*آییغ-ساییغ

*آیین-اویون

*بؤر-بؤجوگ

*بؤیوك-كیچیك

*بئل-بوخون

*باش-گؤز

*بركه-بوشه (بركه-بوشه دوشمك. برك‌دن-بوش‌دن چیخماق.)

*بزك-دوزك

*بللو-باشدو

*بند-بره

*بوی-بوخون

*بویون-بوغاز

*بیش-دوش

*جئجیم-پالاز

*جیریم-جیندیر

*جیغان-بیغان

*جیجی-باجی

*جیگار-باغیر

*چؤری‌لو-چیراغ‌لو

*چاش-پاش

*چاققیر-چوققور

*چال-چاپ

*چال-چاغیر

*چالا-چؤكك

*چالا-چوخور

*چای-چؤرگ

*چای-چیمن

*چوبان-چولوق (-گونئی‌لی ح.م. دده قورقود كیتابی. تئهران. اندیشئیئ نو یایینئوی. 2008. 336س.

/س142 ده ده بو سؤز دئییلدیگی كیمی گلمیش‌دیر.)

*دؤش-باش

*داد-تام

*دارما-داغین (-گونئی‌لی ح.م. دده قورقود كیتابی. تئهران. اندیشئیئ نو یایینئوی. 2008. 336س.

/س147 ده ده بو سؤز دئییلدیگی كیمی گلمیش‌دیر.)

*داغ-داش

*دام-داش

*دانناق-دانساق

*داوا-دالاش

http://www.milmugan.blogfa.com/post-21.aspx