آی و گونَش موتیفلری‌نین قیرقیز كولتورونده‌كی یئری / سعدالدین قوچ / اویغونلاشدیران: علی محمد خلفی زنگیر
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
گرمی نیوز:
سعدالدین قوچ
حاجت‌تپه اونیوئرسیته‌سی
ادبیات فاكولته‌سی اؤیرتیم ائلئمانی
قیرقیزیستان میلّی دؤولت اونیوئرسیته‌سی
دوكتورا اؤیرنجی‌سی
(اویغونلاشدیران: علی محمد خلفی زنگیر)
اؤزت
تورك میتولوژیسینده “آی” و “گونَش” موتیفلری‌نین چوخ اؤزل بیر یئری واردیر. ایسلامیّت’دن اؤنجه “گؤی-تانری” اینانجینا صاحیب اولان توركلرین افسانه‌لرینده گؤی جیسیملرینه وئریلن اؤنم بؤیوكدور. توركلر، تانری‌نین گؤیلرده اولدوغونا و گؤی جیسیملری‌نین ده ایلاهی بیر گوجه صاحیب اولدوقلارینا اینانیردیلار. آسیا’دا، ان اسكی تاریخی كئچمیشه صاحیب اولان خالقلاردان بیری‌سی ده قیرقیز توركلری‌دیر. قیرقیز توركلرینده، آی و گونَش موتیفلری ایله ایلگیلی چوخ اسكی افسانه‌لرین یانیندا چوخ یئنی افسانه‌لر ده مؤوجوددور. اؤزللیكله گونَش موتیفی قیرقیزلارین سوسیال حیاتینی تمثیل ائدن چادیرلاریندا و سیاسی حیاتی‌نین سمبولو بایراغیندا دا یئرینی آلمیشدیر.
ABSTRACT
“Moon” and “Sun” motifs occupy a special place in the Turkish mythology. Turks assigned great significance to astronomic objects who had the belief of “Gök- Tanrı” (Sky- God) in the Pre- Islاm period. They used to belieوe that God was in the sky, and the astronomic objects had dirine powers. Kyrgyz people are one of the nations who haوe the oldest history. Kyrgyz Turks haوe both وery old and وery new legends related to the motifs “moon” and “sun”. In particular, the symbol of sun is a part of their tents that represent their social life and of the national flag that symbolizes the political life.
گیریش:
اورتا آسیا’نین ان اسكی خالقلاریندان بیری‌سی هئچ شوبهه‌‌سیز كی قیرقیز توركلری‌دیر. گئنه اورتا آسیا خالقلاری آراسیندا تاریخه ایلك آدلارینی یازدیرانلار دا قیرقیزلاردیر. توركیستان’دا كئچمیشین آجی خاطیره‌لرینی یاشایان تورك توپلولوقلاریندان بیری قیرقیزلاردیر. قیرقیزلار، تاریخ اعتیباری ایله كؤكو چوخ اسكیلره دایانان بیر تورك توپلولوغودور. یاشادیقلاری جوغرافیا‌لاری‌نین كیچیكلیگی و نوفوسونون آزلیغی شاشیردیجی اولماما‌لیدیر. بونلار تاریخ، كولتور و دین اعتیباری ایله تورك توپلومونون گئنل اؤزللیكلرینی گونوموزه داشیمیشدیر. قیرقیزلار تاریخده، چئشیتلی پروبلئملرله قارشیلاشمیش، باشقا بعضی تورك توپلولوقلاری‌نین ایداره‌سی آلتیندا یاشامیشدیر. اونلار چوخ قیسا ساییلابیله‌جك بیر دؤنمده موستقیل دؤولت قورابیلمیشدیر. ( Erdem, 2000:XI).
باشقا تورك قووملاریندا اولدوغو كیمی قیرقیزلار حاقّیندا دا گركلی بیلگیلره آنجاق چین قایناقلاریندان اولاشابیلیریك. موغوللارین بؤلگه‌یه حاكیمیّتی زامانینا قدر، اورتا آسیا’نین دوغوسو ایله ایلگیلی بوتون بیلگیلر رسمی چین ایللیك‌لریندن آلینمیشدیر. بو ایللیك‌لرده آنیلان خالقلارین آدی، باشقا اؤزل آدلار، گئنل آدلار و جوغرافی آدلار دا طبیعی كی چین حرفلری‌نین اوخونوش اؤزللیكلرینه گؤره وئریلمیشدیر. روس بیلیم آداملاری چین ایللیك‌لرینی روسجا’یا ترجومه ائدركن، مودرن چینجه’نین پكن لهجه‌سینده‌كی سس اؤزللیكلرینی دیقّته آلمیشدیرلار. آوروپا‌لیلار ایسه چئویریلرینده چینجه’نین “ماندارین” لهجه‌سینی ترجیح ائتمیشدیرلر. بو چالیشما‌لارا علاوه‌تن كیمی سینولوقلار* دا دیل‌بیلیم بیلگیلری ایشیغیندا، كلمه‌لر یوكلنمیش تاریخی بیلگیلری باشقا یازی تورلرینی ده اینجه‌له‌یه‌رك كلمه‌نین نئجه تلفّوظ ائدیلدییینی ان دوغرو بیچیمده آچیقلاماغا چالیشمیشدیرلار. بئله‌جه، چین ایللیك*لرینده آدی كئچن خالقلارین ائتنوگرافیك كؤكنلری ایله ایلگیلی سورونلار دا چؤزومه قوووشموشدور. (Barthold, 2002,9-10).
افسانه‌لرده قیرقیزلار و قیرقیز افسانه‌لری:
دونیادا هر میلّتین اؤزونه مخصوص افسانه‌لری واردیر. افسانه‌لر، او میلّتین دونیا گؤروشونو، آنلاییشینی، اینانجلارینی، اخلاقی و ائستئتیك نورملارینی بیلدیرن فولكلورون بیر بؤلومو اولاراق بیلینمكده‌‌دیر. افسانه (leganda)، اصلی فارسجا بیر كلمه اولوب، آلمانجا و فرانسیزجادا Mythe ، انگلیس‌جه’ده Myth كلمه‌لری ایله ایفاده ائدیلمكده‌‌دیر. یونانجا، سؤز و اؤیكو آنلامینا گلن Mythos سؤزجویوندن گلمكده‌دیر. لاتینجه’ده بیر متن آنلامیندا اولماسینا رغماً، كؤكو چوخ اسكی اینسانلارین آرخاییك دوشونجه سیستملرینه دایانماقدا‌دیر. آغیزدان آغیزا آنلادیلیب گلن اولاغان‌اوستو نیته‌لیكلره صاحیبدیر. افسانه‌لر، قوتسال حئیوان، بیتكی، اشیاء و دینی فئنومئنلر حاقّیندا بیلگی وئرمكده‌‌دیر. بوندا خیاللار گئرچك كیمی آنلادیلماقدادیر. افسانه‌لرده‌كی خیاللار، خالقین طبیعت اولایلارینی و حیاتی، سوسیو-اوتوپیك (ایجتیماعی و تخیّولی) ویا دینی یؤندن آلقیلانماسی‌نین سونوجو اورتایا چیخماقدادیر. افسانه‌لر خالق اینانجلاری‌نین تمَل اورونلری‌دیر. ائورن‌ین یارادیلیشی (Kozmogoni)، تانریلار (Teogoni)، اینسانلار (Antropogoni) و بوتون بونلارین سونونون نه اولاجاغی (Eskatoloji) افسانه‌نین بللی-باشلی قونولاریندان‌دیر. (Erdem, 2000:165).
افسانه‌لر، بللی بیر آنلاتیم طرزی و سیستمینه باغلی‌دیر. بو طرز، افسانه‌لرین ایدئولوژیك آنلامینی آچماغا و یا او شكلیده سونولماسینا یاردیم ائتمكده‌دیر. اصیل ائتكی، گئرچك اولایلارین مئیدانا گلمه سببلری‌دیر. اونلار نتیجه‌نی دوغرودان ائتكیله‌مكده‌‌دیر. بئله‌جه فولكلورا دایا‌لی بیر اولای و شخصین، بیر افسانه‌نین آنلاتیمیندا ائتكیلی بیر فاكتور اولوشدورماقدادیر. افسانه‌لرین بیر قیسمی، تاریخی اولایلاری آلقیلاماغی اساس آلماقدادیر. بونا قیرقیزجا’دا “Ulamış” دئییلمكده‌دیر. بعضیلری گئرچك یوخ، فانتزی و خیاللارلا دولو خالق اینانجلاری‌دیر كی بونا دا “Legenda” دئییلمكده‌دیر. بو ایكی تور، زامان زامان، بیربیرلری ایله ده ائتكیلنمكده‌دیر. ایسسیك-گؤل ایله ایلگیلی آنلادیلانلار بونا بیر اؤرنك تشكیل ائتمكده‌دیر. S.N. Abzelev ؛ “تؤره‌لر زامانلا دییشمكده‌دیر. چوخونلوقلا افسانه‌لره دؤنوشور. بو كولتورل تاریخده‌كی گئرچك اولایلار، زامانلا بونا قارشی اینانجی ایتیرمكده و یئرینه مؤعجیزه‌وی آنلاتیملار آلماقدادیر” دئییلمكده‌دیر. (Erdem, 2000:166).
شوبهه‌‌سیز كی، داستانلار كیمی افسانه‌لر ده بیر میلّتین تاریخده‌كی اوزون عؤمرو ایله ایلگیلی‌دیر. بوگون دونیادا یوزلرجه میلّت آدی یئر آلماسینا رغماً، آنجاق بیر نئچه میلّت تاریخله بیرلیكده آنیلماقدادیر. بونلاردان بیری‌سی ده تورك میلّتی و تورك میلّتینه باغلی قیرقیز بویودور. یوخاریدا دا بلیرتیلدییی كیمی قیرقیزلار آسیا’نین ان اسكی قووملاریندان بیری اولاراق تاریخه كئچمیشدیر. بو قدر اوزون بیر تاریخی كئچمیشه صاحیب بیر میلّت، هئچ شوبهه‌‌سیز كی زنگین بیر داستان كولتورونه و باغلی اولاراق افسانه زنگینلییینه صاحیب اولاجاقدیر. بوگون دونیانین، یاشایان، ان اوزون، ان حجملی “ماناس” داستانینا صاحیب اولان قیرقیزلاری عومومی تورك میتولوژی‌سی ایچینده باشقا تورك قووملاری ایله اورتاق یا دا تكجه اؤزلری ایله آنیلان افسانه‌لرله تانیماق مومكوندور.
قیرقیز افسانه‌لرینده رئالیزم آغیر باسماقدادیر. Narın, Issık-Köl, Kız Küyöö, Kızgart Söök, Toru-Aygır, Ceti-Ögüz بونون اؤرنكلریندن‌دیر. بونلاردا آنلادیلان اولایلار گئرچَیه داها یاخیندیر. اؤرنَیین، آتینی ایتیرن بیر آدام، اونو آرپا تارلاسی‌نین ایچینده تاپیر. قیزغین‌لیغی سببی ایله اونو، اولدوغو یئرده كسیر و باشینی اوردا بوراخیر. سونرا‌دان بورایا “آتباشی” دئییلیر. اتینی نارین یارپاراق یئدییی یئره ده “نارین” دئییلیر. ایتن یئددی اؤكوزون داشلاشدیقلاری یئره “جئدی-اؤگوز” دئییلمكده‌دیر. زنگین بیر آدامین قیرخ قیزی راماضان و یا قوربان بایراملاریندا قونشو كنده بایراملاشماغا گئدیرلر. قاییداركن یولدا قار تیپیسینه(قار فیرتیناسینا) توتولورلار. ساده‌جه پالتوسو اولان بیر یئتیم قیز قورتولور. بوندان سونرا اوراسی “كیزگارت” دئیه آدلاندیریلیر. (Bayciğitov, 1985:91).
قیرقیزلارین افسانه‌لر یؤنوندن چوخ زنگین اولدوغونو بَلیرتمیشدیك. بو افسانه‌لری قونولارینا گؤره بو شكلیده تصنیف ائده‌بیله‌ریك:
1-كوزمولوژیك افسانه‌لر؛ آی، اولدوز، گونَشین اولوشومو و.س. (آی و گونشله ایلگیلی افسانه‌لر و قیرقیز كولتورونده آی و گونَش موتیفلری چالیشمامیزین اساسینی اولوشدورماقدادیر.)
2-یئر، سو، داغ، گؤل و آخارسولارین اولوشومونو بَلیرتن جوغرافی توپونومیك افسانه‌لر.
3-حئیوانلار و بیتكیلر حاقّینداكی افسانه‌لر.
4-تانری، پئیغمبر و اؤولیا‌لارا عایید افسانه‌لر. (Baycigitov, 1985:93).
قیرقیز افسانه‌لرینی، اسكی قیرقیز افسانه‌لری و یئنی قیرقیز افسانه‌لری شكلینده ده دیَرلندیره‌بیله‌ریك. اسكی قیرقیز افسانه‌لری داها چوخ اسكی جوغرافیا‌لاریندا كئچن و چوخو دا باشقا تورك قووملاری ایله اورتاقلاشا صاحیب اولدوقلاری افسانه‌لردیر. یئنی قیرقیز افسانه‌لری ایسه، بو آندا اولدوقلاری جوغرافیا اوزرینده، یاخین تاریخه عایید اولان و تكجه اؤز آدلارییلا آنیلان افسانه‌لردیر. یئنی قیرقیز افسانه‌لری اسكی قیرقیز افسانه‌لرینه گؤره داها رئالیستدیر. اسكی قیرقیز افسانه‌لرینده میتولوژیك اؤزللیكلر اؤن پلاندا‌دیر. قیرقیز قوومونون اورتایا چیخیشی ایله ایلگیلی “قیرخ قیز” افسانه‌سی بونلاردان بیری‌سی‌دیر: بو افسانه‌یه گؤره؛ “ساغین هان” آدلی بیر قازاق حؤكومداری‌نین بیر صاباح ائركن قیرخ جاریه‌سی ایله برابر گزمگه چیخیرلار. هله گونَش دوغمامیشدی. بیر ایرماغین كنارینا گلیرلر. ایرماغین اوزرینه سمانین نور سوتونو ائندییی اوچون، سولاری گوموش كیمی پارلاقدی. قیزلار سولارین گوزللییینه مفتون اولاراق بارماقلارینی ایرماغا دالدیریرلار. بو تماس نتیجه‌سینده هامی‌سی گبه (بویلو) قالیر. حؤكومدار، بونلارین هامی‌سینی بیر داغا سورگون ائدیر. اورادا بونلارین نسلی چوخالاراق “قیرقیز” قوومونو ووجودا گتیریرلر. (Gökalp,1976:110).
توركلرده گؤی تانری، گؤی قوبّه و گؤی جیسیملری ایله ایلگیلی اینانیشلار:
توركلرده، گؤی سونسوزلوق آنلامینا گلمكده‌دیر. ایسلامیّت’دن اؤنجه توركلرده “گؤی تانری” اینانجی واردی. تانری‌نین تكلییی و گؤیلرده اولوشو، توركلر آراسینداكی گؤی تانری اینانجی‌نین اساسینی اولوشدورماقدا ایدی. توركلرین، ایسلامیّت’ی قولای قبول ائتمه‌لری و قیسا سوره‌ده ایسلام دینی‌نین اساسلارینی حیات فلسفه‌سی اولاراق منیمسه‌مه‌لری‌نین تمَلینده اسكی دینی اینانجلاری ائتكیلی اولموشدور. ایسلام’ا گؤره آللاه’ین هر یئرده اولدوغونو بیلدیییمیز حالدا اونو گئنه ده یوخاریلاردا، گؤیلرده آراما كیمی بیر اینانجا دا صاحیب اولوشوموزون تمَلینده، گؤیو و گؤی اوزونو سونسوزلوق اولاراق آلقیلامامیزدان قایناقلانماقدادیر. تانرییا یالواراركن یا دا تانریدان بیر شئی ایستركن اللریمیزی گؤی اوزونه آچمامیزین، اوزوموزو گؤی اوزونه چئویرمه‌میزین تمَلینده ده اسكی اینانجلاریمیزین و گؤیو سونسوز، قوتسال دوشونمه‌میزین ائتكیلی اولدوغونو دوشونمكده‌ییك. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای توركلری’نین دینی سیستملری حاقّیندا بیلگی وئرن ضیا گؤك‌آلپ، “سماداكی ایلاهلار” قونوسوندا بونلاری یازماقدادیر: “سماداكی اون یئددی طبقه‌نین ان یوكسگینده، یعنی اون یئددینجی طبقه‌ده بوتون ایلاهلارین باباسی اولان “تانری قاراخان” ساكیندیر. اورا‌دان جاهانین موقدّراتینی تعیین ائدیر.
“قاراخان”دان <تجلّی= emanation > صورتی ایله اوچ بؤیوك ایلاه ووجودا گلیر:
1- “بای اولگئن” كی گؤیون اون آلتینجی قاتیندا “آلتون داغ”دا ایقامت ائدیر و “آلتون تاخت” اوزرینده اوتورور.
2- “قیزاغان تانری” كی، گؤیون دوققوزونجو قاتیندا اوتورور.
3- “هرشئیی بیلن” “مئرگئن تانری” كی گؤیون یئددینجی قاتیندا اوتورور. یئددینجی قاتدا گؤیو و یئری آیدینلادان “گون آنا” آدلی گونَش معبوده‌سی (اونا عبادت ائدیلن، تانری) اوتورور. آلتینجی قاتدا “آی تانری‌سی” اوتورور. بونا “آی آتا” دئییرلر. بئشینجی قاتدا “ان بؤیوك یارا‌دانلار یارا‌دانی” اولان “قودای یویوچ” اوتورور. “یایوچی” (یارادان) معناسیندادیر. اوچونجو قاتدا “بای اولگئن”ین ایكی اوغلو اوتورور كی بیرینجی‌سی‌نین توركجه آدی “یاییق” دیر. بودیستلر، بونا “مای ائنئ” دئییرلر. ایكینجی‌سی‌نین توركجه آدی معلوم دئییلدیر. بودیستلرجه آدی “مای تئرئ” دیر. گئنه بو قاتدا “سوت گؤلو” واردیر كی، سوت كیمی آغ اولان بو گؤل بوتون حیاتلارین منشأیی‌دیر. اونون یاخینیندا “یئددی قودای” یانی “یئدی ایلاه”ین یوردو اولان “سورؤ داغی” واردیر. “یئدی قودای” تابعلری اولان “یایوچی”لارلا بیرلیكده بو داغدا یاشاییرلار. اینسانلارین جنّتی اولان “آك (یعنی آغ) اؤلكه” ده بورادا‌دیر. (Gökalp,1976:71).
گؤروندویو كیمی اسكی توركلر، ایلاهی گوجلری گؤیده آراماقدا و اونلارین گؤیون قاتلاریندا اولدوغونا اینانماقدادیر. بونا گؤره ده یئری و گؤیو آیدینلادان “گونَش تانری‌سی” یئددینجی قاتدا، آلتینجی قاتدا ایسه “آی تانری‌سی” یا دا “آی آتا” اوتورماقدادیر.
اسكی توركلر گؤی قوبّه‌سینی بیر چادیر كیمی دوشونمكده‌دیرلر. بهاالدّین اؤگئل، توركلرین ایكی عالملری‌نین اولدوغونو، بونلاردان بیری‌نین اؤز عایله‌لری ایله بیرلیكده كئچیردیكلری دونیا‌لاری اولان چادیرلاری، ایكینجی‌سی ده بؤیوك تانری عالمی. بو ایسه، گؤی قوبّه‌نین آلتیندا و اوستونده دوزنلنمیشدی. “تورك دؤولتی ایسه، یئرله گؤی قوبّه‌سی آراسیندا، دونیانین یؤنلرینه گؤره یئرلشدیریلمیش و قورولموش، اوچونجو بیر وارلیق ایدی.” شامانیست توركلرله، گئری تورك توپلوملاریندا “گؤی قوبّه‌سی”، برك بیر قابیق كیمی تصوّور ائدیلمیشدی. بؤیوك دؤولتلر قورموش و ایمپراتورلوق حیاتی یاشامیش توركلرده ایسه بو اینانیش، یالنیزجا سمبولیك اولاراق قبول ائدیلمیش و “جاهان دؤولتی” مفهومو دا، بو ایدئال ایله تاماملانمیشدی. اویغورجا یازیلمیش اولان اوغوز داستانیندا اوغوز-خان بئله دئییردی: “كون توغ بولگیل، كؤك كوریكان!” یانی: “گونَش، توغوموز، بایراغیمیز اولسون؛ گؤی ده چادیریمیز!” توركلر بونلاری سؤیلركن، اؤز دونیا ایمپراتورلوغو ایدئاللارینی دا ایفاده ائدیردیلر. سمبولیك اولاراق گونَشی تورك دؤولتی‌نین بایراغی و گؤی قوبّه‌سینی ده، بیر تورك چادیری اولاراق دوشونوردولر. (Ögel,1971:141-142).
یوخاریدا بَلیرتیلن “گونَش توغوموز، بایراغیمیز اولسون؛ گؤی ده چادیریمیز اولسون” ایفاده‌سی بوگونكو قیرقیز بایراغینداكی گونشله، گئنه قیرقیز چادیرینداكی گؤی و گونَش بنزرلییینه تكرار دؤنمك اوزره قونوموزا گئنه چادیرلا داوام ائتمك ایسته‌ییریك.
توركلرین حیاتیندا ان اؤنملی رول اوینایان شئی “چادیر” ایدی. بوتون حیاتلاری بورادا كئچر و عایله باغلاری دا بو یورد ایله سمبوللاشیردی. اونلار چادیرا گیردیكلری زامان، دونیا‌لاری دا گؤیلری ده همیشه اؤز چادیرلاری اولوردو. بابیل متینلرینده بئله، گؤی بیر چوبان چادیرینا بنزدیلركن، اورتاآسیا‌لی نئجه اولوردو دا، بو موحتَشم گؤیو، چادیرینا و یوردونا بنزتمزدی. ایشته بیزیم بو قونودا، حركت ائده‌جگیمیز ان اؤنملی چیخیش نؤقطه‌میز بو اولاجاقدیر.( Ögel, 1971:181).
گؤیون بیر چادیرا نئجه بنزَدیلدییینی، یا دا بیر چادیرین گؤیه نئجه بنزَدیلدییینی گؤرمك اوچون، قیرقیز توركلری‌نین “بوز اوی/ Boz Üy” اولاراق آدلاندیردیقلاری كئچه‌دن دوزلمیش چادیرلارینی تانیماق گركیر. تاریخده كؤچَری بیر مدنیّته صاحیب اولان تورك قووملاری‌نین بیر چوخو میلادلا برابر یئرلَشیك مدنیّته كئچركن قیرقیز توركلرینده كؤچَریلیك گله‌نه‌یی گونوموزه قدر گلمیشدیر. دولاییسییلا كؤچَری مدنیّتین آیریلماز پارچاسی اولان چادیر كولتورو قیرقیزلارین سوسیو-كولتورل حیاتینا دامغاسینی وورموشدور. گؤی قوبّه‌یه بنزه‌ین “بوز اوی” آدینی وئردیكلری چادیرلاری‌نین ان تپه‌سینده گونَش فیگورو بولونماقدادیر. عینی فیگور بوگونكو قیرقیز بایراغی اوزرینده ده بولونماقدادیر. سوسیال و كولتورل حیاتلاری اوزرینده چوخ اؤنملی بیر یئره صاحیب اولان گونَش فیگورلو، گؤی قوبّه‌یه بنزه‌ین چادیرلاری قیرقیز توركلری ساده‌جه بارینما یئری اولاراق گؤرمزلر. گونوموزده، شهرلرده یئرلَشیك حیات یاشایان قیرقیز توركلری، بیر یاخینی اؤلدویو زامان ائولری‌نین اؤنونه تپه‌سینده گونَش فیگورو اولان “بوز اوی” دئدیكلری بؤیوك بیر چادیر قورارلار و اؤلن یاخینلاری‌نین جنازه‌سینی اوچ گون بویونجا او چادیردا گؤزلَدیرلر. بَلیرتدیییمیز كیمی بو چادیرلارین تپه‌سینده هاوالاندیرما هدفی ایله ده ایستیفاده‌اولونان گونَش فیگورو گؤرونمكده‌دیر. گؤروندویو كیمی بو چادیرلارین سوسیال حیاتین یانیندا دینی اینانجلاردا دا یئری واردیر. اؤلن كیشی‌نین یاخینلاری بو چادیرین اطرافیندا آغیتلار (اوخشامالار) سؤیله‌یه‌رك آجیلارینی دیله گتیریرلر. چینلیلر بو تؤرنه “قوبّه‌‌لی اوتاغ آلتینداكی تابوت” آدینی وئریرلر. قیرقیز تؤره‌سینه گؤره، قوبّه‌‌لی اوتاغ آلتینا قویولان اؤلو اوچون یاخینلاری آت، قویون و سیغیر كسیرلر. بو تؤره اسكی تورك قووملاری‌نین هامی‌سیندا واردیر. بونا “یوغ تؤرَنی” ده دئییلمكده‌دیر.
ضیا گؤك‌آلپ، اسكی بیر تورك افسانه‌سینده یوغ تؤرنی ایله ایلگیلی بو بیلگیلری وئرمكده‌‌دیر: “بیلگه‌خان’ین یوغ’ونا چین، قیرقیز، اوتوز تاتار، دوققوز تاتار، توركئش و ساییر میلّتلردن یوغچولار گلمیشدی. بونلار دوست خاقانلاردان بیرینی “بالبال=ماتم بایرامی‌نین رییسی” اینتیباه ائده‌رك “یوغ مراسیمی”نین ایجراسینی اونون ایداره‌سینه وئریردیلر. جنازه‌لرین دفنینده ده، بیر سیرا مراسیم ایجرا ائدردیلر: تابوت، جنازه‌نین ایجتیماعی مؤوقعینی و ثروتینه گؤره آلتین، گوموش، جواهیرات، و ساییر قییمتلی شئیلرله جاریه‌لری برابر گیدئر، افَندیلری‌نین خیدمتینه اسكی‌سی كیمی حاضیر اولوردولار. جنازه نقل ائدیلركن بیرچوخ قهرمان گنجلر ده بیرلیكده اولوردولار. آی گؤرونر گؤرونمز، جیلاسینلار موحاریبه مانورونا باشلارلار، آی باتینجایا قدر بو مانور‌لارا داوام ائدردیلر. كونلار’دا مزار یوكسلتمك عادتی یوخدور.” (Gökalp, 1976:115).
بو تؤرنده آی’ین دوغوشو و باتیشی ایله ایلگیلی اؤنملی بیر اینانجین حاكیم اولدوغونو گؤرمكده‌ییك.
قیرقیز و باشقا تورك قووملاریندا آی و گونَش موتیفلری:
بوتون تورك قووملارینا عایید افسانه‌لرده گؤی جیسیملریندن آی، گونَش و اولدوزلارلا ایلگیلی چوخ ساییدا موتیفلره راستلانماقدادیر. یاقوت توركلرینه گؤره وئنوس و یا زوهره اولدوزو، “چوخ گؤزل بیر قیز ایمیش و اولكر اولدوزونو سئورمیش. بو ایكی سئوگیلی، گؤیده نه زامان قارشیلاشیرلارسا، قلبلریندن بؤیوك عشق و سئوگی فیرتینا‌لاری قوپار، بو صورتله یئر اوزو قار فیرتینا‌لاری ایچینده قالیرمیش.” یاقوتلار، پیس هاوا‌لارین ندنینی همیشه بو سببه دایارمیشلار. بو اینانیشدا بیر گئرچك پایی دا یوخ دئییلدیر. چونكو، زوهره ایله اولكر’ین یاخینلاشما زامانی، قوزئی بؤلگه‌لرینده آلتینجی آیا تصادوف ائدیردی. طبیعی اولاراق بو آلتینجی آی، یاقوتلارین تقویمینه گؤره حسابلانمیش بیر چاغدیر. بو آیدا قوزئی بؤلگه‌لرینده، بؤیوك فیرتینا‌لار اولوردو. قیرقیزلارا گؤره ایسه، “زوهره اولدوزو، آی’ین قیزی ایدی. اولكر ده، آیین اوغلودور.” (Ögel,1971:223).
تورك میتولوژیلری‌نین همن هامی‌سیندا آی و گونَش آراسیندا جینسیّت بلیرله‌مه‌سی آپاریلمیش و آی’ی ائركك، گونَش’ی ایسه دیشی اولاراق گؤسترمیشدیرلر. ضیا گؤك‌آلپ، یاقوت توركلرینه عایید بیر افسانه‌دن بو قونونو بو شكلیده نقل‌ائتمكده‌دیر: “یاقوتلار’ا گؤره <اولو تویون/ Ulu Toyon >، <آی تویون>ون قیزی <گونَش خانیم>ا عاشیق اولموش، <اولو تویون> آلتایلیلار’دا <اوگون/ Ogon >، اوغوزلار’دا <گؤی خان>دیر. <آی تویون>، آلتایلیلار’دا <بای اولگئن>، گؤی توركلر’ده <گؤی تانری>، خاقانیه توركلرین’ده <بایات>دیر. <اولو تویون>، باباسی <سئچئن>ه دئیَر كی: <آی تویون’ون سماسینا چیخ. منه اونون قیزی گونَش خانیم’ی ایسته! نه قدر چوخ آغیرلیق ایسترسه هئچ اسیرگه‌مه، قبول ائد.>
<سئچئن>، همن سمایا چیخدی، <آی تویون>ون اوتاغینا گئتدی. <اوغلوم قیزینیزی سئومیش. اونو اوغلوما وئریرمیسینیز؟> <آی تویون>، <یاخشی وئریرم آنجاق، ایكی نیشان ایسته‌رم. بیری دالغا، گؤل اینجی‌سی؛ بیری سراب (ılğın)، چؤل اینجی‌سی.>( Gökalp,1976:111).
گئنه ضیا گؤك‌آلپ، تورك میتولوژیسینه عایید اولان، “آی” موتیفی‌نین ده ایچینده بولوندوغو “اؤكسوز قیز” افسانه‌سینی بو شكلیده نقل‌ائتمكده‌دیر: “بیر قیش گونو، اؤكسوز (كیمسه‌سیز) بیر قیز سو گتیرمه‌یه گئدیر. ووجودو یاری چیپلاقدی. عوریان آیاقلاری قاردان شیشمیشدی. قارنی آج ایدی. قولاقلاری سویوقدان دونموشدو. گؤزلری یاشلی ایدی. الینده دمیر بیر باكراچ (پاخیر دول) واردی. چشمه‌یه گئدیر. بیردن‌بیره بیر قاسیرغا قوپدو. آی، یوخاریداكی كؤشكوندن بو قیزا باخیردی. دئدی كی <موطلق اؤگئی آناسی بو قیزا ظولم ائدیر>. قیزا اورگی یاندی. قیز او سیرادا بیر چالی‌نین (كوللوق) ایچینده یئریییردی. آی، چالییا امر ائتدی. <قیزی آل، گل!> دئدی. درحال چالی، بیر آت اولدو، بیر یاندان گؤی آلچالدی، بیر یاندان چالی یوكسلدی. قیز باكراجی ایله برابر گؤیه گلدی.
ایندی آیین حالدان حالا كئچمه‌سی هئی اؤكسوز قیزین كئچیردییی سرانجاملارا تابعدیر. ایلك گئجه آی گوموش بیر یای كیمیدیر. قیز بؤیودوكچه آی دا بؤیویور. آنجاق قیز بعضاً اوتاغا گیریب، خالی توخوماغا باشلار. او زامان آی سئوگیلی‌سینی گؤره‌بیلمه‌دیییندن حسرتله اوزو هیلال’ه دؤنر. بعضاً قیزین كئفی جوشاراق باكراجی ایله برابر گؤله قاچار. او زامان آی’ین اوزو بدیرلَنیر.
بوندان باشقا گؤیده بیر “آغ آیی” واردیر كی اؤكسوز قیز’ی سئودییی اوچون آی’ی توتوب بوغماق ایسته‌ییر. آنجاق اونا گوجو یئتمیر. اییرمی‌بئش گون آی غالیبدیر. یالنیز اوچ گون آیی غلبه چالیر. ایشده بو زاماندیر كی آی گؤرونمور.” (Gökalp,1976:113).
بهاالدّین اؤگئل، تورك میتولوژی‌سی آدلی كیتابیندا بو افسانه‌نین منظوم بیر شكلینه یئر وئرمكده‌‌دیر:
آناسیز بیر قیز وارمیش، سیریقلا سو داشیرمیش،
اؤگئی آنا اوزوندن، قیز صبرینی داشیرمیش.
قادین آلایلا دئرمیش، قیز بیراز گئج قالینجا:
“بؤیوك آدام اولارسان، آی گون سنی آلینجا!”
قیز گئجه سووا گئتمیش، دوعا ائتمیش كؤنلونجه،
آی هَمَن یئره ائنمیش، قیزی یئرده گؤرونجه،
قیز ساخلانمیش قورخویلا، بیر فوندانین دیبینه، (فوندا: سوپورگه اوتو)
آلمیش قیزی فوندایلا، آی گؤتورموش ائوینه. (Ögel,1971:176)
هر ایكی افسانه‌ده ده “آی و گونَش” موتیفلری‌نین تورك میتولوژیسینده‌كی یئرینی گؤرمك مومكوندور. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو تورك تاریخی‌نین داستان و مَثَل‌لر دؤنمینه عایید بو افسانه‌لرده، یاخین تاریخه عایید قیرقیز افسانه‌لرینده‌كی رئالیزم اؤزللیكلری بولونماماقدادیر. آنجاق، ضیا گؤك‌آلپ’دان دینله‌دیییمیز افسانه‌لر، افسانه‌لرین كاراكتریستیك اؤزللییی آچی‌سیندان (زاویه‌سیندن) داها اوریژینالدیر.
بهاالدّین اؤگئل، تورك میتولوژیسینده “گونَش و آی” موتیفلری ایله ایلگیلی چوخ چئشیتلی افسانه‌لره توخونماقدا‌دیر. تورك میتولوژیسینده گونَش، اؤنجه‌لری داها بؤیوك بیر اؤنَمه صاحیبدی. م.س.763’ده اویغورلار “مانی” مذهبینی قبول ائدینجه، یاواش یاواش “آی” دا بؤیوك بیر اؤنم قازانماغا باشلامیشدیر. بونونلا برابر بؤیوك هون دؤولتی زامانیندا، هم گونَش و هم ده آیا، آیری آیری سایغی گؤستریلدیكدن سونرا، قوربانلار كسیلدییینی ده بیلیریك. “توركلرده گونَش دوغونون، آی دا باتی‌نین سمبولو ایدیلر.” طبیعی اولاراق زامان زامان، بوتون بو دوشونجه دوزنلری دییشمیشلر. مثلاً، تئلئوت توركلرینه عایید بیر افسانه‌ده، “آی قوزئیین و گونَش ده، گونئیین سمبولو ایدیلر.” بو یؤنَلمه، گؤیون ان اوست قاتیندا دوران “گؤی قارتا‌لی” نین دوروشونا گؤره یاپیلمیشدی. سؤیلندییینه گؤره، “بو قارتالین سول قانادی آیی، ساغ قانادی دا گونَشی اؤرتووردو.” بو دوروما گؤره قارتالین باشی‌نین دوغویا باخماسی گركیردی. بو دوروش دا، تورك میتولوژیسینه اویغون بیر یؤنلمه ایدی. گئنه عینی افسانه‌یه گؤره آی، قارانلیقلار و گئجه‌لر دیاری اولان قوزئیین؛ گونَش ده آیدینلیغین حؤكوم سوردویو و گوندوزلر دیاری اولان گونئیین سمبولو ایدیلر. (Ögel,1971:168).
گونَش و آی’لا ایلگیلی سایی‌سیز افسانه‌لرین اولدوغو عومومی تورك میتولوژی‌سی تاریخین بیلینمه‌ین دؤنمیندن اعتیباراً ایكی قوروپدا دیَرلندیریلمكده‌دیر. بورادا، قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای توركلرینه عایید افسانه‌لره اؤنجه‌لیكله یئر وئرمك ایسته‌ییریك.
آلتای توركلرینه گؤره، “بؤیوك تانری اولگئن، آی ایله گونَشه توخونان بیر داغدا اوتوروردو. (بعضی حیكایه‌لره گؤره ایسه) تانری اولگئن، آی ایله گونَشین داها دا اؤته‌لرینده ایدی. اونون تاختی، چوخ اوزاقلارداكی اولدوزلار اوزرینده قورولموشدو. اساساً، آی و گونَشی یارادان دا، گئنه تانری اولگئن ایدی.
(آلتای توركلرینه گؤره،) گونَشین قیرینتیلاریندان مئیدانا گلمیش و اینسانلارا دایماً یاخشیلیق گتیرن، بیر تانری دا واردی. بو تانری‌نین آدی “سویلا/Suyla” ایدی. بو تانری، اینسانلاری دایماً قورور و اونلارین، گؤی آلتیندا راحات و حوضور ایچینده یاشاما‌لارینی ساغلاردی.” (Ögel,1971:170).
منظوم اولاراق آنلادیلان بیر باشقا افسانه‌ده ایسه آی’ین دییشیك حئیوانلار طرفیندن یئنیلدییی آنلادیلماقدادیر:
آی هر دولاندیقجا قوردلار آییلار یئرمیش،
آی آزاجیق قالدیقجا، قورد آییلار گئدرمیش.
آی گئدر بیر آی یاتار، یاراسینی سارارمیش،
یاخشیلاشدیقجا چیخار، گئنه گؤیده پارلارمیش.
آیی، قوردلار یاخا‌لار، ایییجه بیر یولارمیش،
آی گئنه گئدیب یاتار، یاراسی قان دولارمیش.
بو اینانیش، اورتاآسیا و سیبیریا’دا چوخ یاییلمیشدیر. آنجاق هر قووم، بو آیین یئنیش و پارچالانیشینی، اؤز قوتسال حئیوانلارینا گؤردوروردو. (Ögel,1971:177).
بهاالدّین اؤگئل، تورك میتولوژی‌سینی؛ یاقوت توركلرینه عایید و آلتای توركلرینه عایید اولماق اوزره ایكی قوروپدا توپلاماقدادیر. بیلیندییی اوزره توركلرین یاقوت و چوواش قولو تاریخین بیلینمه‌ین زامانلاریندا آیریلمیشدیر. آلتای توركلری ایسه بیلینن تاریخ ایچینده قیپچاق-قیرقیز، قازاق، اؤزبك، تاتار، توركمن و.س. آدلارییلا دییشیك قوللارا آیریلمیشدیر. قیرقیزلارین دا ایچینده اولدوغو آلتای توركلرینه عایید افسانه‌لر بیلینن تاریخی دؤنملره عاییددیر.
قیرقیزلارین دینی دوشونجه‌لرینده طبیعت كولتو ده یئر آلمیشدیر. بو دوشونجه‌لردن ان اسكی و طبیعت كولتویله دوغرودان باغلانتیلی اولان “تئنری” دوشونجه‌سی‌دیر. قیرقیز، ان چتین گونلرده هر زامان تانرییا سسلنمیش و “Tenir koldoy kör! Tenir calgay kör (تانری یاردیم ائت! تانری باغیشلا!) شكلینده یآخارمیش و “تئنگیر اورسون! (تانری وورسون!)” شكلینده ده بددوعا (قارغیش) ائتمیشدیر. گنجلری تقدیس ائدركن و یا بیر كیمسه‌یه تشكّور ایفاده ائدركن: “تئنگیر جالگارسین! (تانری باغیشلاسین)” دئمیشدیر.
“ماناس” داستانیندا “تؤبؤسو آچیق كؤك اورسون! تؤشو توكتوو جئر اورسون!” (تپه‌سی آچیق گؤی وورسون! گؤكسو قیللی یئر وورسون!) شكلینده بیر بددوعا بولونماقدادیر.
قیرقیزلار “آی” و “اولدوزلاری” گؤی اوزونون پارچا‌لاری اولاراق گؤرمكده، بعضی گیزلی اینانجلارا گؤره ده آیا و اولدوزلارا تاپماقدادیرلار.
چ.چ. ولیخانوو’ا گؤرئ: “قازاقلار اودا، آیا، اولدوزلارا تاپینیردیلار” (Valihanov, Sobr. Soç. V.Pyati Tomah, c.l:370). دولاییسییلا چ. ولیخانوو’ون وئردییی معلوماتلار قیرقیزلار اوچون ده كئچرلی‌دیر. اونا گؤره؛ “آی، بلكه تانری‌دیر. قیرقیزلار، یئنی آیی گؤرونجه سالاملارلار و ائرته‌سی گون سالاملادیقلاری یئرده‌كی اوتلاری توپلاییپ ائوه گئدینجه اودا آتارلار. قیرقیزلارا گؤره، آیدا بیر یاشلی قادین واردیر. اونلار آیا اوزون زامان باخمازلار. اگر بآخارلارسا آیدا اولان بو یاشلی قادینین آیا باخانین كیرپیكلرینی سایاجاغینی و بئله‌جه كیرپیكلری ساییلانین اؤله‌جگینه اینانیرلار. گئنلده آی حاقّیندا سایغیلی بیر ایفاده قوللانیرلار.( Valihanov, a.g.e. s.479). قیرقیزلار، یاتاركن باشلارینی آچیق بوراخمازدیلار. ائله اولورسا، او زامان آیداكی “یاشلی قادین” باشداكی ساچلاری سایابیلر. ساچلاری ساییلابیلن كیشی‌نین ده اؤله‌جگینه اینانیلیردی. ف.پویاركوو’ا گؤره “هر قیرقیز آیی گؤرونجه باتا یاپاردی (دوعا ائدردی). (Payarkov, 1900:32).
قیرقیزلار، آیین، شفا‌لی بیر گوجه صاحیب اولدوغونا دا اینانیردیلار. اؤزللیكله، ناسیرین (دؤیه‌نك، قابار، پیچیلقان) یوخ ائدیلمه‌سی اوچون گؤی یا دا لاجورد قوماش پارچاسی آلینیر آیی گؤره‌بیله‌جك آنجاق ایسسیز بیر یئره قویولوردو. بیر نئچه گون سونرا بو قوماشلا ناسیر سیلینیر و گونَش باتدیغی زامان تارلایا آتیلیردی. نه زامان رنگی سولارسا ناسیرین یوخ اولاجاغینا اینانیلیردی. (Poleviye , ?:78).
سونوچ:
گؤروندویو كیمی، آی و گونَش موتیفلری‌نین تورك میتولوژی‌سی‌نین ایچینده اؤنملی بیر یئره صاحیب اولدوغونا دایر یوزلرجه افسانه واردیر. توركلرین، آلتای قولونا منسوب اولان قیرقیز توركلرینده آی و گونَش موتیفلری، سوسیال و سیاسی حیاتین دا سیمگه‌سی حالینه گلمیشدیر. یوزایللردیر بوزقیرین و دولاییسییلا تورك كولتورونون آیریلماز پارچاسی حالینه گلن گؤی قوبّه‌‌لی چادیر، قیرقیز توركلرینده اوبا، ائو معناسینا گلن “بوز اوی/Boz Üy” آدینی آلمیشدیر. بوز اوی، گؤی قوبّه‌‌لی و ان تپه‌سینده “توندوك/Tündük” آدی وئریلن گونَش فیگورلو چادیر، بوزقیر حیاتی‌نین ائتكین اولدوغو قیرقیزلاردا سوسیال حیاتین آیریلماز پارچاسی‌دیر. حیاتی‌نین بؤیوك بیر قیسمینی داغلاردا، بوزقیرلاردا كئچیرن قیرقیز اینسانی‌نین باریناغی، ائوی، قیل كئچه‌دن یاپیلان گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلاردیر. اسكی توركلرده “یورد” آدی وئریلن، گونوموز قیرقیزلاریندا ایسه ائو معناسینا گلن “اوبا” یا دا “بوز اوی” آدی وئریلن بو چادیرلارین ان كاراكتئریستیك اؤزللییی، تپه‌سینده هاوالاندیرما هدفلی ده ایستیفاده اولونان “توندوك” آدی وئریلن گونَش فیگورودور. بوراداكی گونَش فیگورو دار آنلامدا بابا ائوی، گئنیش آنلامدا دا ائورنی (كایناتی) تمثیل ائتمكده‌دیر. بوگون، شهرلرده یئرلَشیك مدنیّته كئچن قیرقیزلار، جنازه‌لرینی، بینا‌لاری‌نین اؤنونه قوردوقلاری گونَش فیگورلو، گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلاری‌نین ایچینده اوچ گون بویونجا گؤزلتمكده و گئنه یانینا قوردوقلاری باشقا چادیرلاردا، جنازه مراسیمی گئرچكلشدیریلمكده‌‌دیر.
قیرقیزلارین سوسیال حیاتیندا بو دئنلی (درجه) یئر آلان گؤی قوبّه‌‌لی چادیرلارداكی گونَش فیگورو، عینی شكلیده سیاسی سمبولو اولان بایراقلاری‌نین اوزرینده ده یئرینی آلمیشدیر. بایراغین اوزرینده یئر آلان گونَش فیگوروندان یانسییان قیرخ ایشیق دا، قیرقیزلارین قیرخ اورووسونو (بویونو) تمثیل ائتمكده‌دیر. آیریجا گونَشین قیرمیزی رنگی جسارتی و ماناس’ین بایراغینی سمبولیزه ائتمكده‌دیر.
گئنه یوخاریدا بَلیرتیلدییی كیمی، “آی” موتیفی ده قیرقیز افسانه‌لرینده اؤنملی بیر یئره صاحیبدیر. گونوموزده، قیرقیز مزارلاری‌نین اوزرینده و بعضی ائولرین چاتیلاریندا هیلال شكلینده آی موتیفلری بولونماقدادیر. بورا‌لاردا ایستیفاده اولونان هیلال بیچیمینده‌كی آی موتیفلری‌نین چوخونلوقلا ایسلامیّت’ی تمثیل ائتدییی بیلینمكله برابر، بو موتیفلرین بیر قیسمی‌نین ده اسكی تورك دینی شامانیزمین تأثیری ایله مزار اوستلری و ائو چاتیلاریندا گؤروندویونه اینانیلماقدادیر.
*سینولوق: قونو اولاراق چین ایله ایلگیلی بیلگیلری (دیل، اویغارلیق، تاریخ) اله آلان فیلولوژی.
*ایللیك: سالنامه
قایناقلار:
1-Erdem, Mustafa “Kırgız Türkleri” Asam yayınları, Ankara-2000
2-Barthold, W, “Kırgızdar” cilt.ll, Bişkek-1993
3-Baycigitov, Kalıbek “Kırgız Miftleri, Ulumıştarı Cana Legandaları, Frunze-1985
4-Gökalp, Ziya “Türk Medeniyeti Tarihi” Kültür Batanlığı Yayınları, 1976-Ankara
5-Ögel, Bahaeddin “Türk Mitolojisi” M.E.B. 1971-İstanbul
6-Valihanoو, Ç.Ç. “Sabr Soç v Pyati Tomah”
7-Payarkov, F. “Kara Kırgızs Legandıkiye Skazki İveroوaniye, 1900-Leningrad
قایناق:
سون یازیلار
