نوروز بایرامی قاباغی چرشنبه دب‌لری / سید محمد ابراهیمی ـ موغان
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
گرمی نیوز:
گیریش
نوروز بایرامی تورك دونیاسیندا، یاز بایرامی، ارگنه گون بایرامی و اوغوز بایرامی آدلاریلادا تانینیر. بو بایرام اینسانلارین تورپاق و اطراف چئوره‌سی نین(محیطی نین) ایلگی‌سینده یارانیب. قدیم اینسانلار اطراف چئوره‌نی اؤیرنمك اوچون مین ایللر چالیشیبلار و اونلار اوچون هر شئی‌دن اؤنجه گونو، زامانی آییرد ائتمك اساس مقصداردن اولموشدور. اونلار دوغان گونشی و دوشن آخشامی آختاریب، تاپیب و بونلاری گونلر، آیلار، فصیل‌لر و ایل‌لره بؤلموشلر و نهایتده ایلی اون ایكی آیا، آیی اوتوز گونه و گونلری اییرمی دورد ساعاتا بؤلوبلر. بیلدیگیمیز كیمی ایلك دفه دونیادا بو بؤلوملری سومئرلر (اسكی تورك طایفالاری‌نین بیری) یارادیبلار. توركلرده بونونلا باغلی بئله بیر تاپماجا وار؛ بابامین بیر چوخاسی وار اون ایكی جیبی، هر جیبی‌نین كونجونده اوتوز دویمه و هر دویمه‌نین بیر اوزو قارا بیر اوزو آغ.
بو قدیم تاپماجادا ساده شكیلده ایلین آیلاری، گونلری و گئجه گوندوزو اوز یئرینی توتور. قدیم اینسانلار بئله بیر بؤلوملره ال تاپاندان سونرا اونلاری اؤز ایستك و آرزیلارینا اویغون ، ایستیفاده ائتمه‌یه باشلایبلار.
گونلر، آیلار و فصیل‌لر اینسانلار اوچون عئینی مقامدا، عئینی سویه ده قبول اولمامیشدیلار. ایللر بویو یاشایان اینسانلار بونلارین دوشر ـ دوشمزی، اوغورلو ـ اوغورسوزلوغونا اینانیب و بو اوغورلو گونلرده شنلیك مراسیملر قوروب و عادت عنعنه یارادیبلار.اسكی میف‌لره گؤره بو عادت و عنعنه‌لره باعیث "قورخو" عامیلی دیر. قدیمكی لره گؤره دونیا اون ایكینجی مین ایل‌ده یارانیب و اون اوچونجو مین ایللیكده قیامتین باش توتماسینا اینانیب‌لارو بونا گؤره ایل، اون ایكی بؤلومه (آیا) بؤلونوب. ایلین سونونجو آییندا قیامتین باش وئرمه احتیمالی سونسوز درجه ده آرتیر و چرشنبه گونو قیامتین باشلانیش گونو كیمی حساب ائدیلیرمیش. بو گونده اینسانلار قدیمدن قالان زومارلارین یئییب و قالانین پایلاشماغا باشلامیشلار. ایللر كئچندن سونرا قورخو یادداشلاردان سیلینیب چیخیب و تكجه شنلیكلر ائل آراسیندا قالارغی اولوب.
اینسانلارین یازی بایرام ائتمه‌سی ایستی و ایشیقلیقلا باغلیدیر. یاز آیلاریندا هاوالار ایستیلَشیب، ایشیقلانیب، گون اوزانییر، بیتگیلر بیتیر، دوغال (طبیعت) گوجله‌نیب و گوزللَشیر، چئوره دییشیلیر، جانلانیر و حایات یئنی جان تاپیر. اینسانلار قدیم زامانلاردان دوغالدا بئله بیر دییشیكلر اوچون عادت عنعنه‌لر یارادیبلار. بونلارین بیر چوخو قیشین آخیر آییندا باش توتور. قیشین سونونجو آیی‌نین اساس عادت، عنعنه‌لری دؤرد سون چرشنبه‌ده یئرلَشیر. اینسانلار اسكیدن دؤنیانین یارانماسین دؤرد قوتسال قوّه ایله باغلی بیلیرلر. بو قوه‌لر؛ سو، یئل، تورپاق و اود دان عیبارتدیر. هر بیر قوه اؤز آدین، ایلین سونونجو آیی‌نین چرشنبه‌لرینه وئریبلر.
چرشنبه دب‌لری
كئچمیش زامانلاردان ایلین آخیر چرشنبه‌لری‌نین هر بیری‌سی حاققیندا ائل آراسیندا بیرـ بیریندن گؤزل و ماراغلی دبلر، اینانجلار، میفلر و روایتلر یارانمیش، خالقین شیفاهی یادداشیندا ابدیلیك قازانیبلار. بو یازیدا قیسا اولاراق چرشنبه‌لرده اولان عادت عنعنه‌لره توخونماق ایستئییریك؛
تورپاق چرشنبه‌سی؛ تورپاق اینسانین مسكنی و مدفنیدیر. تورپاق اینسانین بوتون یاشاییشی و وارلیغی‌دیر. اینسانی تورپاقسیز سایماق اولماز و تورپاقدا اینسانا گؤره قوتسال آنلام داشی‌ییر. اینسان تورپاق یولوندا وطن یولوندا اوزونو همیشه بورجلو ساییر. تورپاق چرشنبه‌سینده ائوین توزـ تورپاغین سوپوروب، تمیزلییرلر. بو دب "توز توكمك" آدلانیر. بو گونده ساجین كولون تؤكوب، اوندا بوغدا یا نخود قووورارلار.
یئل چرشنبه‌سی؛ قوتسال یئللر، آغاجلاری آییلدیب، جاماعاتا ساغلاملیق باغیشلاییرلار. یئل چرشنبه‌سینده ائوه سریلنلری (فرش، كلیم، جئجیم، پالاز و...) چوله آپاریب، جیرپیب، توزون یئله وئررلر. بو گونده قووود یئمك عنعنه ساییلیر. (قووود؛ قوورغانی داستاردا چكیب، اونا سود و شكر آرتیرارلار)
سو چرشنبه‌سی؛ سو اینسانین یاشاییشیندا اَن لازیم اولان ماده‌لردن ساییلیر. سو اولمایان یئرده یاشاییش‌دا اولا بیلمز و اینسانین حایاتی سویا باغلیدیر. سو چرشنبه‌سی گونو اینسانلار، سحر تئزدن دوروب، چایلارین و بولاقلارین دوپ ـ دورو سویوندا ال ـ اوزلرین یووارلار و سو اوستوندن آتلانیب بئله بیر بایاتیلار اوخویارلار؛
آغیرلیغیم، بوغورلوغوم بوردا قال
باش آغریم ، دیش آریم بوردا قال
اینانجلارا گؤره بو گونده آت گؤوشر، سو دورار، آغاج باشین یئره قویار و تكجه گوناه‌سیز اینسانلار بونلاری گؤره بیلر. بونونلا باغلی بئله بیر بایاتی وار؛
كهلیكین قان آیاغی
قان الی قان آیاغی
آشیق بیر شئی گؤروبدور
اوچ باشی اون آیاغی
بو بایاتی بئله بیر اینانج‌دان یارانیب كی، بیر گلین سو چرشنبه‌سینده ایكی اینك باسین (دانا) آغاجا باغلایاندا، آغاج باشین قالدیریب و گلین دانالارلا بیرلیكده آغاجلا قالخیرلار. بو گونده سوتلو پولوو (سوتلو دویو) یئمك عنعنه ساییلیر.
اود چرشنبه‌سی؛ اود اولماسایدی دونیانی قارانلیقلار بورویردی. یاشاییشا ایشیق و ایستیلیك باغیشلایان اود دور. بو گونده تونقاللار قالانیب و اونون اوستوندن آتلانیب، بئله بیر بایاتی اوخویارلار؛
منیم ساریلیغیم سنین سنین قیرمیزیلیغین منیم
بو گون آخشام چاغی گنجلر شار دوزلدیب، گویه آتیب شنلیك ائدرلر. اود چرشنبه‌سی گئجه‌سی‌نین دبلریندن بیری‌ده "دسمال آتدی" (شال ساللاماق) دیر. یئنی یئتمه‌لر و اوشاقلار، قونشو ائولرینه گئدیب، دسمال آتیب، پای آلارلار. اوستاد شهریار بو دب ایله باغلی دئییر؛
بایرامی‌دی گئجه قوشو اوخوردو
آداخلی قیز بی جورابین توخوردو
هر كس شالین بیر باجادان سوخوردو
آی نه گوزل قایدادی شال ساللاماق بی شالینا بایراملیغی باغلاماق
شال ایسته دیم منده ائوده آغلادیم
بیر شال آلیب تئز بئلینمه باغلادیم
قولام گیله قاشدیم شالی ساللادیم
فاطما خالا منه جوراب باغلادی خان ننه‌می یادا سالیب آغلادی
اود چرشنبه‌سی گئجه‌سی‌نین باشقا بیر دبی‌ده "قولاق آستی"دیر. بو گئجه قیزلار قولاقلارین توتوب قونشولارا قولاق آسماغا گئدرلر و ائشیددیكی ایلك سؤزو نیت‌لری ایله توتوشدورارلار. بو گئجه بوتون ائولرین قاپی‌سی آچیق اولار و ائولرده گؤزل و خوشا گلن سؤزلر دانیشارلار. بو گئجه یئددی لوون یئمك (یئددی لوون ، یئددی بیتگیدن دوزلمیش یئمك دیر) عنعنه ساییلیر.
قایناق:
خداآفرین درگی‌سی، شماره 29و30 ، بهمن و اسفند1385، ص 8 و 9
گیریش
نوروز بایرامی تورك دونیاسیندا، یاز بایرامی، ارگنه گون بایرامی و اوغوز بایرامی آدلاریلادا تانینیر. بو بایرام اینسانلارین تورپاق و اطراف چئوره‌سی نین(محیطی نین) ایلگی‌سینده یارانیب. قدیم اینسانلار اطراف چئوره‌نی اؤیرنمك اوچون مین ایللر چالیشیبلار و اونلار اوچون هر شئی‌دن اؤنجه گونو، زامانی آییرد ائتمك اساس مقصداردن اولموشدور. اونلار دوغان گونشی و دوشن آخشامی آختاریب، تاپیب و بونلاری گونلر، آیلار، فصیل‌لر و ایل‌لره بؤلموشلر و نهایتده ایلی اون ایكی آیا، آیی اوتوز گونه و گونلری اییرمی دورد ساعاتا بؤلوبلر. بیلدیگیمیز كیمی ایلك دفه دونیادا بو بؤلوملری سومئرلر (اسكی تورك طایفالاری‌نین بیری) یارادیبلار. توركلرده بونونلا باغلی بئله بیر تاپماجا وار؛ بابامین بیر چوخاسی وار اون ایكی جیبی، هر جیبی‌نین كونجونده اوتوز دویمه و هر دویمه‌نین بیر اوزو قارا بیر اوزو آغ.
بو قدیم تاپماجادا ساده شكیلده ایلین آیلاری، گونلری و گئجه گوندوزو اوز یئرینی توتور. قدیم اینسانلار بئله بیر بؤلوملره ال تاپاندان سونرا اونلاری اؤز ایستك و آرزیلارینا اویغون ، ایستیفاده ائتمه‌یه باشلایبلار.
گونلر، آیلار و فصیل‌لر اینسانلار اوچون عئینی مقامدا، عئینی سویه ده قبول اولمامیشدیلار. ایللر بویو یاشایان اینسانلار بونلارین دوشر ـ دوشمزی، اوغورلو ـ اوغورسوزلوغونا اینانیب و بو اوغورلو گونلرده شنلیك مراسیملر قوروب و عادت عنعنه یارادیبلار.اسكی میف‌لره گؤره بو عادت و عنعنه‌لره باعیث "قورخو" عامیلی دیر. قدیمكی لره گؤره دونیا اون ایكینجی مین ایل‌ده یارانیب و اون اوچونجو مین ایللیكده قیامتین باش توتماسینا اینانیب‌لارو بونا گؤره ایل، اون ایكی بؤلومه (آیا) بؤلونوب. ایلین سونونجو آییندا قیامتین باش وئرمه احتیمالی سونسوز درجه ده آرتیر و چرشنبه گونو قیامتین باشلانیش گونو كیمی حساب ائدیلیرمیش. بو گونده اینسانلار قدیمدن قالان زومارلارین یئییب و قالانین پایلاشماغا باشلامیشلار. ایللر كئچندن سونرا قورخو یادداشلاردان سیلینیب چیخیب و تكجه شنلیكلر ائل آراسیندا قالارغی اولوب.
اینسانلارین یازی بایرام ائتمه‌سی ایستی و ایشیقلیقلا باغلیدیر. یاز آیلاریندا هاوالار ایستیلَشیب، ایشیقلانیب، گون اوزانییر، بیتگیلر بیتیر، دوغال (طبیعت) گوجله‌نیب و گوزللَشیر، چئوره دییشیلیر، جانلانیر و حایات یئنی جان تاپیر. اینسانلار قدیم زامانلاردان دوغالدا بئله بیر دییشیكلر اوچون عادت عنعنه‌لر یارادیبلار. بونلارین بیر چوخو قیشین آخیر آییندا باش توتور. قیشین سونونجو آیی‌نین اساس عادت، عنعنه‌لری دؤرد سون چرشنبه‌ده یئرلَشیر. اینسانلار اسكیدن دؤنیانین یارانماسین دؤرد قوتسال قوّه ایله باغلی بیلیرلر. بو قوه‌لر؛ سو، یئل، تورپاق و اود دان عیبارتدیر. هر بیر قوه اؤز آدین، ایلین سونونجو آیی‌نین چرشنبه‌لرینه وئریبلر.
چرشنبه دب‌لری
كئچمیش زامانلاردان ایلین آخیر چرشنبه‌لری‌نین هر بیری‌سی حاققیندا ائل آراسیندا بیرـ بیریندن گؤزل و ماراغلی دبلر، اینانجلار، میفلر و روایتلر یارانمیش، خالقین شیفاهی یادداشیندا ابدیلیك قازانیبلار. بو یازیدا قیسا اولاراق چرشنبه‌لرده اولان عادت عنعنه‌لره توخونماق ایستئییریك؛
تورپاق چرشنبه‌سی؛ تورپاق اینسانین مسكنی و مدفنیدیر. تورپاق اینسانین بوتون یاشاییشی و وارلیغی‌دیر. اینسانی تورپاقسیز سایماق اولماز و تورپاقدا اینسانا گؤره قوتسال آنلام داشی‌ییر. اینسان تورپاق یولوندا وطن یولوندا اوزونو همیشه بورجلو ساییر. تورپاق چرشنبه‌سینده ائوین توزـ تورپاغین سوپوروب، تمیزلییرلر. بو دب "توز توكمك" آدلانیر. بو گونده ساجین كولون تؤكوب، اوندا بوغدا یا نخود قووورارلار.
یئل چرشنبه‌سی؛ قوتسال یئللر، آغاجلاری آییلدیب، جاماعاتا ساغلاملیق باغیشلاییرلار. یئل چرشنبه‌سینده ائوه سریلنلری (فرش، كلیم، جئجیم، پالاز و...) چوله آپاریب، جیرپیب، توزون یئله وئررلر. بو گونده قووود یئمك عنعنه ساییلیر. (قووود؛ قوورغانی داستاردا چكیب، اونا سود و شكر آرتیرارلار)
سو چرشنبه‌سی؛ سو اینسانین یاشاییشیندا اَن لازیم اولان ماده‌لردن ساییلیر. سو اولمایان یئرده یاشاییش‌دا اولا بیلمز و اینسانین حایاتی سویا باغلیدیر. سو چرشنبه‌سی گونو اینسانلار، سحر تئزدن دوروب، چایلارین و بولاقلارین دوپ ـ دورو سویوندا ال ـ اوزلرین یووارلار و سو اوستوندن آتلانیب بئله بیر بایاتیلار اوخویارلار؛
آغیرلیغیم، بوغورلوغوم بوردا قال
باش آغریم ، دیش آریم بوردا قال
اینانجلارا گؤره بو گونده آت گؤوشر، سو دورار، آغاج باشین یئره قویار و تكجه گوناه‌سیز اینسانلار بونلاری گؤره بیلر. بونونلا باغلی بئله بیر بایاتی وار؛
كهلیكین قان آیاغی
قان الی قان آیاغی
آشیق بیر شئی گؤروبدور
اوچ باشی اون آیاغی
بو بایاتی بئله بیر اینانج‌دان یارانیب كی، بیر گلین سو چرشنبه‌سینده ایكی اینك باسین (دانا) آغاجا باغلایاندا، آغاج باشین قالدیریب و گلین دانالارلا بیرلیكده آغاجلا قالخیرلار. بو گونده سوتلو پولوو (سوتلو دویو) یئمك عنعنه ساییلیر.
اود چرشنبه‌سی؛ اود اولماسایدی دونیانی قارانلیقلار بورویردی. یاشاییشا ایشیق و ایستیلیك باغیشلایان اود دور. بو گونده تونقاللار قالانیب و اونون اوستوندن آتلانیب، بئله بیر بایاتی اوخویارلار؛
منیم ساریلیغیم سنین سنین قیرمیزیلیغین منیم
بو گون آخشام چاغی گنجلر شار دوزلدیب، گویه آتیب شنلیك ائدرلر. اود چرشنبه‌سی گئجه‌سی‌نین دبلریندن بیری‌ده "دسمال آتدی" (شال ساللاماق) دیر. یئنی یئتمه‌لر و اوشاقلار، قونشو ائولرینه گئدیب، دسمال آتیب، پای آلارلار. اوستاد شهریار بو دب ایله باغلی دئییر؛
بایرامی‌دی گئجه قوشو اوخوردو
آداخلی قیز بی جورابین توخوردو
هر كس شالین بیر باجادان سوخوردو
آی نه گوزل قایدادی شال ساللاماق بی شالینا بایراملیغی باغلاماق
شال ایسته دیم منده ائوده آغلادیم
بیر شال آلیب تئز بئلینمه باغلادیم
قولام گیله قاشدیم شالی ساللادیم
فاطما خالا منه جوراب باغلادی خان ننه‌می یادا سالیب آغلادی
اود چرشنبه‌سی گئجه‌سی‌نین باشقا بیر دبی‌ده "قولاق آستی"دیر. بو گئجه قیزلار قولاقلارین توتوب قونشولارا قولاق آسماغا گئدرلر و ائشیددیكی ایلك سؤزو نیت‌لری ایله توتوشدورارلار. بو گئجه بوتون ائولرین قاپی‌سی آچیق اولار و ائولرده گؤزل و خوشا گلن سؤزلر دانیشارلار. بو گئجه یئددی لوون یئمك (یئددی لوون ، یئددی بیتگیدن دوزلمیش یئمك دیر) عنعنه ساییلیر.
قایناق:
خداآفرین درگی‌سی، شماره 29و30 ، بهمن و اسفند1385، ص 8 و 9
سون یازیلار
