آغاج و اینانج / علی محمد خلفی زنگیر
یازار : گئرمي‌لي
+0 به یه ن
گرمی نیوز:
"آغاج و اینانج" حؤرمتلی خلفی بَی ین سون یازیسیدیر. یازی موغانین داش زئیوه، اونگوت كندلری، بوتون آزربایجان و هابئله بوتون تورك دونیاسیندا آغاج باره سینده اولان اینانجلاردان سؤز گئدیر. اوخویون و لذت آپارین.....
موغانی آراییب-آختاراندا داغلاریندا دوزلرینده اوجاق آدی ایله، تك آغاجا چوخ توش گلیریك. بعضاً اونلارین یانیندا تیكیلمیش تیكینتی ده اولور. بو اوجاقلارین هر بیری بیر آدلا مشهوردور. خلق نذر-نیاز ائدیر و ایستَگی‌نین یئرینه یئتمه‌سیندن اؤتورو، اوجاق آدینا آپاریب اوردا یئمك-ایچمك پایلاییر. و او آغاجلارا كسیلمیش پارچا (چاپیت، پارچا دیلیگی) باغلاییر.[1]
«بللیدیركی، دنیانین بیر چوخ اسكی خلقلرینده و او سیرا‌دان، تورك دیللی خلقلرده آغاجا تاپینمیشلار . علم عالمینده تاپینیلان آغاجلارا «دونیا آغاجی»، ابدیّت آغاجی دئییرلر. آغاجا تاپینما طبیعته اینام و اونون آیریلماز حصّه‌سی آغاجا اینام ایلكیندیر. چونكی آغاج ائله‌جه ده یاشیل‌لیق (وحشی دنلی بیتكیلر و س.) انسان اوچون اوزون زمانلار اساس قیدا منبعی اولموشدور. اسكی انسان ایلكین معیشتی ایله سیخ باغلی اولان، احاطه‌سینده‌كی طبیعتی و اونداكی بو و یا باشقا شئیلری آنیمیستلشدیرمیش (جانلی سانمیش- ع.خ.)، اونلارا تاپینمیشدیر. آغاجی ایره‌لی‌ده قید ائدیلدیگی كیمی ان ایلكین ایناملاردان بیریدیر و بو اینام معیشتده‌كی، حیات طرزینده‌كی عینی‌لیكله، بنزه‌ییشله باغلی اولا‌راق تفكّرده اوخشارلیق یاراتمیشدیر. بودا اؤز نوبتینده میفولوژی تفكّرده، آغاجا اینامدا تیپولوژی (اینسان تیپلرینی بلیرله‌مه و آییرد ائتمه اوصولو- ع.خ.) حادثه كیمی دیقّتی جلب ائدیر. آغاج-یاشیل‌لیق اسكی انسانین یاشاییشی اوچون ایلكین «ارزاق» منبعی اولدوغوندان اونو داها الهی‌لشدیرمیشدیر. ائله بونا گؤره ده اسكی تورك دیللی انسان آغاجا داغ كیمی، اولو اجداد- اولو آنا كیمی باخمیشدیر.»[2]
بیر چوخ دب، عادت و عنعنه‌لریمیزین، كؤكو تاریخین درین قاتلاریندا اولدوغو معلومدور. تاریخ بویو مختلف دینلر گلیب بیر-بیرینی دییشسه ده، اسكی دینلردن قالان عادت-عنعنه‌لر اولدوغو كیمی، یا دییشیك صورتده خلقین اینانجیندا اؤزونو یاشادیب ساخلامیشدیر. بونلاردان بیری‌سی آغاجا اینام و اونا تاپینما‌دیر. اسلام دینی آذربایجانا گلدیكدن سونرا بو كیمی تاپینما‌لارین ییغیشیلماسی دوغرودور، اما اونا گؤره یارانمیش دبلرین چوخونو ایندی ده آذربایجانین بعضی یئرلرینده گؤره بیلیریك؛
داش زئیوه‌ده ایكی قوروموش آردیج (سرو) آغاجی وار ایمیش. بیری «دده ماسید»ین مزاری‌نین یانیندا، بیری ده ساری كوله‌ده‌ایمیش. اورانین انسانلاری بو آغاجلاری مقدّس بیلیب و اونلاری زیارت ائدیرمیشلر. آردیجین قوتساللیق و قورویوجولوغونا اینانج باشقا ائل‌لریمیزده ده واردیر. «آلتایلیلاردا یئنی اؤلموش شخصین ائوینی پیس روحلاردان آریتماق (تمیزله‌مك) اوچون اونون قیرخیندا شامان گلیب او ائوده آردیج توسدوسو دوزلدیردی.»[3]
اونگوتون یئل‌سویو كندینده بیر اوجاق وار. «مرحوم شابان محمدی» بو اوجاغا گؤره دئییردی؛ «منیم آتام دئییردی اورا اسكیدن اوجاق اولوب. سونرا‌لار دوز دانیشان و یاخشی بیر شخص «شاه‌علی‌مردان» آدیندا اؤلدوكده او اوجاغدا باسدیردیلار. اوندان سونرا اوجاغا گلنلر او مزاری اؤپوردولر. بو اوجاغدا اوچ آردیج[4] آغاجینی باشلاریندان بیر-بیرینه باغلایا‌راق چاتما شكلینده یئره قویوب اوستونه قندیل باغلامیشدیلار.»[5] بو سؤزدن ده بئله گؤرونور كی، آردیج آغاجی مقدّس ساییلدیغی اوچون اوجاغدا اولماسی لازم ایمیش.
اونگوتدن قاراداغا ساری، «سرو آغاجی» آدیندا بیر كند وار. «سرو» سؤزو «آردیج»ین فارسجا دئییمیدیر. منجه بونون كؤكونو آراشدیرساق اورا آردیج آغاجی و اوجاقلا درین ایلگیده اولا بیلر. بونلار بوتونلوكده، بورا‌لاردا یاشایان اسكی تورك انسانی‌نین، دینی و میفیك دوشونجه‌سینده آغاجین اؤنملی اولدوغونو گؤستَریر.
آذربایجانین آدلیم شاعیری «حكیم ابوالقاسم نباتی»نین دوغوم و یاشام یئری اولان «اوشتوبون» كندی‌نین اؤنونده نباتی‌نین مزاری یئرله‌شن اوجا بیر تپه وار. او تپه‌نین اوستونده اون‌اوچ دنه آردیج آغاجی وار. كندلیلرین دئدیگینه گؤره او آغاجلار اولان یئره پیر دئییلیر. او آغاجلارا گؤره اورا دا مقدّس ساییلیر. دئییردیلر؛ بیز گؤزوموزو آچانی بو آغاجلاری بئله گؤرموشوك. بو آغاجلارا ضرر یئتیرمك گوناهدیر. كیمسه ضرر یئتیرسه آلتینی چكر. بلكه ده بورانین قوتساللیغینا گؤره حكیم نباتی دنیاسینی دییشمزدن بیر نئچه آن اؤنجه بیر اوشاغا دئییر؛ گئد كندلیلره دئ كی، نباتی اؤلوب گلیب منی آپاریب او پیرده باسدیرسینلار.
بیزلرده بئله بیر اینانج وار؛ اؤلونو كفن ائدیب باسدیراندا، بارماق یوغونلوقدا و 30 سانتیمتر اوزونلوغوندا اولان ایكی سؤیود (قیزیل سؤیود) آغاجینی پامبیقلا بوكوب اؤلونون قولتوغونون آلتینا قویورلار و باسدیریرلار. اینانیرلار؛ «بو آغاجلار قورومایینجا اؤلووه سورغو-سؤال اولمور»[6]، «او دنیادا او شخص اونا سؤیكه‌نیب اوتورور»[7]. بئله معلوم اولور كی، آغاجا اینام او قدر گوجلو اولوب و اونونلا یاشایان توركون اتینه-قانینا یئریمیش كی، ایندی ده باشقا دین و اینانجلار ایچینده اؤزونو یاشادا بیلیر. دئمه‌لی «ایسلامیّت گیره‌نه كیمی اوغوز اؤلكه‌لرینده ده شامانیزم یایقین ایدی. بونونلا یاناشی سونراكی یوز ایل‌لرده بئله، اسلامیّتین گوجلو كولتورو قارشی‌سیندا شامانلیغین ایزلری سیلینمه‌میش، دینی گله‌نكلر آراسیندا گیزله‌نیب قالمیشدیر.»[8]
«آغاجا – دنیا آغاجینا اینام بوتون تورك دیللی خلقلرده وارمیش و بو اینامین یا اؤزو ، یادا ایزلری بو و یا باشقا شكلده سون وقتلره قدر یاشامیشدیر.»[9] ادّعامیزا گؤره بؤلگه‌میزده یایقین اولان بیر نئچه نمونه وئریریك:
-سؤیود آغاجی هر قاپیدا اولسا بوتون بلانی او قاپیدان اوزاقلادار.[10]
-داغداغانا آغاجی‌نین قورویوجو خاصیّتی وار اونو اؤزللیكله داوارین بوینوندان آسارلار كی، گؤز دَیمه‌دن قورویار.[11]
-بار وئرمه‌ین آغاجی كؤهنه ایل-بایرامی‌نین آخشامی قورخودورلار او بار وئریر. بیری بالتا گؤتورور و دئییر؛ «كسیم؟» بیری ده دئییر؛ «یوخ كسمه بار وئرر».[13] آغاجی جانلی و دوشونجه‌لی سانمایان نئجه بئله بیر ایش گؤرر؟ دئمك اولار كی، آغاج آذربایجان و موغان انسانی یانیندا جانسیز و دوشونجه‌سیز معمولی بیر بیتگی دئییل. او دوشونن، ائشیدن و عقل‌لی بیر جانلیدیر. بلكه ده اونون گوجو، دوشونجه‌سی و بیلگی‌سی آرتیق اولدوغو اوچون، انسانین دا دردینی ائشیدیب-بیلیب و حل ائدیر.
-قیزیل سؤیود آدیندا بیر آغاج چرشنبه گئجه‌سی باشینی اَییب یئره قویور. كیم بو آنی گؤررسه نه ایستگی اولسا یئرینه یئتر.[14]
-هانسی سا عایله عضوونون اؤلوموندن یاسا باتمیش عایله‌نین حیاطیندا اولان میوه آغاجی، یاسدان دولایی قوروماسین یا میوه سی كسیلمه سین دئیه، بایرام قاباغی خینا یاخماقلا «یاسدان چیخار»یرلار.[15]
«اسكی تورك دیللی خلقلرده قایین‌آغاجی (دونیا آغاجی) گؤیدن اوشاقلارین حامی‌سی اومایلا بیرگه یئره ائنمیشدیر. ائتیل–وولقا بویوندا یاشامیش قیپچاقلار (بو قبیله بیرلشمه‌سی سلسله‌سی قازاق، آذربایجان و بعضی خلقلرین سوی كؤكونده اشتراك ائتمیشدیر) آغاجی اسكیدن اؤزلری‌نین یارادیجی‌سی سایمیشلار. اونونجو عصر عرب سیّاح عالِمی ابن فدلان آغاج پارچاسینی بویونلاریندان آسمیش باشقیردلاردان، قیپچاقلاردان بونون سببینی سوروشدوقدا بئله جواب آلیر: من آغاجدان دوغولموشام. من آغاجدان باشقا اؤزگه یارا‌دان یارادیجی تانیمیرام. سون وقتلره قدر آذربایجانین بعضی یئرلرینده اوشاقلاری، حتّی حیوانلاری شر روحدان قوروماق اوچون بویونلاریندان داغداغان آغاجی‌نین پارچاسینی آساردیلار... آذربایجانلیلار دنیا آغاجینی بوتون انسانلارین آناسی، حامی‌سی كیمی تصوّر ائدیرمیشلر. ناخجیواندا یاییلمیش میفیك بیر دئییمده دئییلیر كی، دنیادا بیر آغاج وار. اونون یارپاغی‌نین هر بیری بو دنیا‌داكی آداملاردیر. اونون یارپاغی سارالیب یئره دوشركن آدام اؤلور . بو آغاج شُبهه‌سیز كی، دنیا آغاجیدیر. دنیا آغاجی گؤیه دگنه قدر اوجا اولدوغوندان باش تانری اولگئن اونون باشیندا یاشاییرمیش و قام-شامان بؤیوك آیینلرده گؤیه قالخماق اوچون بو آغاجدان استفاده ائدرمیش.»[16]
«اسكی تورك دیللی خلقلرین بلكه ده هامی‌سی دنیا آغاجینا، داغا، سویا (بولاغا) تاپینمیش و اونلاری تاپینمادا بیرگه خاطیرلامیشلار. نه اوچون بو اوچ توس- باشلانغیج بیرگه یاد ائدیلیرمیش؟ بیزجه بونون سببی اودوركی هر اوچو ده همین خلقلرده آرو- توس- مقدّس باشلانغیج، ایلك باشلانغیجدیر. همین اوچ باشلانغیجا باشلانغیج اینامی كیمی باخمیش و ائله بونا گؤره ده داغا، دنیا آغاجینا، سویا (باشقا- باشقا شكیل‌لرده- بولاق، چای، گؤل، دنیز) بیرگه تاپینمیشلار. قید ائتدیگیمیز كیمی دنیا آغاجی تورك دیللی خلقلرده او قدر گئنیش یاییلمیش كی، حتّی اونون شرفینه خصوصی مراسم، بایرام كئچیرمیشلر. همین مراسم، بایراملا باغلی اون یئددینجی–اون سككیزینجی عصرده قیده آلینمیش یازی‌نین بیر یئرینه دقّت یئتیرك. اوردا یازیلیر كی، اوزن قالا و اونون اطرافیندا یاشایان آذربایجانلیلار آغاجا تاپینیرمیشلار. اونلار ارس_آراز چآیی‌نین ساحیلینده تاپیندیقلاری آغاجین اطرافیندا قوربانلار كسیب بایرام ائدیرمیشلر.»[17]
«تورك میتولوژی‌سینه گؤره اوغور و بوللوق تانری‌سی اؤلگئنین یئددی اوغولوندان بیری، روح قورویوجوسو «یاشیل خان» آدلی ایدی. بیتگیلرین گؤیه‌ریب آرتماسی اونون اوزرینه ایدی. اوندان باشقا اؤلگئن اینانجلارینداكی افسانه‌‌لره گؤره بیتگیلرله ایلگیلی بئله دئییلیر: اؤلگئن انسانی یاراتدیقدان سونرا قارغا آدیندا قوشو اولو تانری‌نین قوللوغونا گؤندریر. و اؤز یاراتدیغی وارلیغا، دئمك انسانا روح ایسته‌ییر. قارغا گؤیه اوجالیر روحو آلیب قاییداندا یئر اوزونده لش گؤرور، اؤزونو ساخلایا بیلمه‌ییب لشدن گؤتورمكدن اؤتورو دیمدیكینی آچیر. دیمدیكینی آچان كیمی روح آغزیندان شام (كاج) مئشه‌سینه دوشوب ایتیر. بوندان بئله تصوّر اولونور شام آغاجی دا آردیج آغاجی كیمی قیشدا و یازدا یاشیل‌لیغینی ساخلاییر.»[18]
«قیرقیزیستانین مختلف سكونت واحدلرینده هر ایل اجرا ائدیلن بو تؤرن گونونده، خلقین كئچه‌جگی یول اوزرینده اویغون بیر یئرده اود یاندیریلیر. تؤرَنه گلنلر اوددان آتلانا‌راق تؤرن یئرینه گلیر. اوددان كئچدیكدن سونرا آردیج آغاجی‌نین خوللاریندان سیمگه‌سل بیر كؤرپو قورولور. بو كؤرپونون آلتیندان كئچنلرین اوزرینه آردیج آغاجی‌نین خوللاری سویا باتیریلا‌راق سو سپیلیر.»[19]
«آلتایلیلارلا یاقوتلارین بیر اینانیشینا گؤره؛ قاراخانین اوغلو بؤیوك تانری اؤلگئن، انسان ووجودلاری یاراتدی، بونلارین جانی یوخ ایدی. جان وئرمك اوچون قاراخانا بیر قوزغون گؤندردی. قارا خان اؤلگئن»ین یاراتدیغی انسان اوچون ایسته‌نیلن جانی وئردی. قوزغون دا جانی دیمیدیكلری آراسینا سیخیشدیرا‌راق گئری دؤندو. یول اوزون ایدی، قوزغون آجیخدی. اوچاركن یئر اوزونده بیر دوه لشی گؤردو. یشتهاسی اونو لشه دوغرو چكیردی. آنجاق قوزغون لشدن اوزاقلاشدی، یولونو سوردو. بیر آز گئتدیكدن سونرا گؤزونه یئرده بیر آت لشی گؤروندو. اشتهاسی قاباران قوزغون اؤزونو توتوب لشین یانیندان كئچدی.
سون گوجونو وئره‌رك اوچان قوزغون بو دؤنه بیر اینك لشی گؤردو. بو لش قوزغونو داها چوخ اؤزونه چكدی. قوزغون: (آه نه گؤزل) دئدی. بونو دئیركن دیمدیكلرینی آچینجا جان بیر شام (چام-كاج) مئشه‌سی‌نین اوزرینه دوشه‌رك آغاجلارا داغیلدی. بونون اوچون دور كی، شام آغاجلاری قیشدا، یازدا یارپاقلارینی تؤكمه‌ییب، جانلی اولورلار.»[20]
دئییلنلردن بئله نتیجه آلیریق كی، بیزده اولان نمونه‌لرله، باشقا یئرلردن گلن نمونه‌لرین، اوست-اوسته دوشمه‌سی، آغجا اینامین درین تاریخه مالك اولوب و گئنیش صورتده یاییلماسیندان، و اونا اینانان خلقلرین بیر كؤكدن اولماسی یا درین ارتباط و ایلگی‌سیندن خبر وئریر.
[1] - رحمانی سالامت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 67 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[2] - قیزیل دؤیوشچونون طالعی، میرعلی‌سیدوف، صفحه13، pdf
[3] - Uraz Murat. Türk mitolojisi. Düşünen adam yayınları. İkinci basqı, Şubat 1994. 340 s, s:228.
[4] - آردیج: موغانین چوخ یئرلرینده بو آدلا تانینان آغاج، دكتر حسین محمدزاده صدیق، فارسجایا كؤچوردویو، محمود كاشغری‌نین «دیوانِ لغات الترك» كتابی‌نین 122-جی صفحه‌سینده، آرتوچ یازیلیر. بو آغاجا فارسجا «سرو» دئیلیر. داغلاردا بیتیر و بویو 20 ارشینه كیمی اوجالیر، چوخ دؤزوملو و دایاناتلی اولور، یئنی یاشیل یارپاقلاری دایمی اؤلو یارپاقلاری دییشیر و اونا گؤره بوتون ایلی یاشیل قالیر.
[5] - محمدی شابان، اونگودون یئل‌سویو كندی ساكنی، 75 یاشیندا، ساوادلی، 1387. (مرحوم)
[6] - سبزی جوزی، گرمی‌نین زنگیر كندی ساكنی، 75 یاشیندا، ساوادسیز، 1386. (مرحوم)
[7] - رحمانی سالامت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 67 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[8] - Uraz Murat. Türk mitolojisi. Düşünen adam yayınları. İkinci basqı, Şubat 1994. 340 s, s: 201.
[9] - قیزیل دؤیوشچونون طالعی، میرعلی‌سیدوف، صفحه 14، pdf.
[10] - رحمانی سالامت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 67 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[11] - علیمحمدی مارفت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 80 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[12] - رحمانی سالامت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 67 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[13] - علیمحمدی مارفت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 80 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[14] - علیمحمدی مارفت، گرمی‌نین پرمئییر كندی ساكنی، 80 یاشیندا، ساوادسیز، 1391.
[15] - ماجیدی خانیم، گرمی‌نین چونه‌خانی كندیندن، اردبیل شهری ساكنی،70 یاشیندا، ساوادسیز، 1388.
[16] - قیزیل دؤیوشچونون طالعی، میرعلی‌سیدوف، صفحه 16، pdf.
[17] - قیزیل دؤیوشچونون طالعی، میرعلی‌سیدوف، صفحه 28، pdf.
[18] - رنگ و نوروز در اساتیر تورك، دكتر رشاد گنج، كؤچورمن: امین روشن، صفحه 40-41.
[19] - Durmuş Arık, Kırgızlarda kurban fenomeni, pdf. s. 169. AüifOXLVI (2005), sayı I, s. 157.174, s: 169.
[20] - Uraz Murat. Türk mitolojisi. Düşünen adam yayınları. İkinci basqı, Şubat 1994. 340 sefhe, s: 125.
سون یازیلار
